เมนู

ตสฺสา ปน ชาติยา สมติกฺกมนตฺถํ อุสฺสาโห กรณีโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อารมฺภถาติ อารมฺภธาตุสงฺขาตํ วีริยํ กโรถฯ นิกฺกมถาติ โกสชฺชปกฺขโต นิกฺขนฺตตฺตา นิกฺกมธาตุสงฺขาตํ ตทุตฺตริํ วีริยํ กโรถฯ ยุญฺชถ พุทฺธสาสเนติ ยสฺมา สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา สติสมฺปชญฺญนฺติ อิเมสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐิตานํ ชาคริยานุโยควเสน อารมฺภนิกฺกมธาตุโย สมฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ตถาภูตา สมถวิปสฺสนาสงฺขาเต อธิสีลสิกฺขาทิสงฺขาเต วา ภควโต สาสเน ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหถฯ ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโรติ เอวํ ปฏิปชฺชนฺตา จ เตธาตุอิสฺสรสฺส มจฺจุราชสฺส วสํ สตฺเต เนตีติ ตสฺส เสนาสงฺขาตํ อพลํ ทุพฺพลํ ยถา นาม ถามพลูปปนฺโน กุญฺชโร นเฬหิ กตํ อคารํ ขเณเนว วิทฺธํเสติ, เอวเมว กิเลสคณํ ธุนาถ วิธมถ วิทฺธํเสถาติ อตฺโถฯ

เอวํ ปน พุทฺธสาสเน อุสฺสาหํ กโรนฺตสฺส เอกํสิโก ชาติทุกฺขสฺส สมติกฺกโมติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย อิมสฺมิ’’นฺติอาทินา ตติยํ คาถมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อภิภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. โคตมตฺเถรคาถาวณฺณนา

สํสรนฺติ อายสฺมโต โคตมตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต สิขิมฺหิ ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส จิตกํ เทวมนุสฺเสสุ ปูเชนฺเตสุ อฏฺฐหิ จมฺปกปุปฺเผหิ จิตกํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โคตโมติ โคตฺตวเสเนว อภิลกฺขิตนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ ญาติสมาคเม ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.47.6-10) –

‘‘ฌายมานสฺส ภควโต, สิขิโน โลกพนฺธุโน;

อฏฺฐ จมฺปกปุปฺผานิ, จิตกํ อภิโรปยิํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, จิตปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต เอกทิวสํ ญาตเกหิ ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, อมฺเห ปหาย ปพฺพชิโต’’ติ ปุฏฺโฐ สํสาเร อตฺตนา อนุภูตทุกฺขญฺเจว อิทานิ อธิคตํ นิพฺพานสุขญฺจ ปกาเสนฺโต –

[258]

‘‘สํสรญฺหิ นิรยํ อคจฺฉิสฺสํ, เปตโลกมคมํ ปุนปฺปุนํ;

ทุกฺขมมฺหิปิ ติรจฺฉานโยนิยํ, เนกธา หิ วุสิตํ จิรํ มยาฯ

[259]

‘‘มานุโสปิ จ ภโวภิราธิโต, สคฺคกายมคมํ สกิํ สกิํ;

รูปธาตุสุ อรูปธาตุสุ, เนวสญฺญิสุ อสญฺญิสุฏฺฐิตํฯ

[260]

‘‘สมฺภวา สุวิทิตา อสารกา, สงฺขตา ปจลิตา สเทริตา;

ตํ วิทิตฺวา มหมหตฺตสมฺภวํ, สนฺติเมว สติมา สมชฺฌค’’นฺติฯ –

ตีหิ คาถาหิ เตสํ ธมฺมํ เทเสสิฯ

ตตฺถ สํสรนฺติ อนาทิมติ สํสาเร สํสรนฺโต กมฺมกิเลเสหิ ปญฺจสุ คตีสุ จวนุปปาตวเสน อปราปรํ สํสรนฺโตติ อตฺโถฯ หีติ นิปาตมตฺตํฯ นิรยํ อคจฺฉิสฺสนฺติ สญฺชีวาทิกํ อฏฺฐวิธํ มหานิรยํ, กุกฺกุฬาทิกํ โสฬสวิธํ อุสฺสทนิรยญฺจ ปฏิสนฺธิวเสน อุปคจฺฉิํ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ อิทํ อิธาปิ อาเนตพฺพํ

เปตโลกนฺติ เปตฺติวิสยํ, ขุปฺปิปาสาทิเภทํ เปตตฺตภาวนฺติ อตฺโถฯ อคมนฺติ ปฏิสนฺธิวเสน อุปคจฺฉิํ อุปปชฺชิํฯ ปุนปฺปุนนฺติ อปราปรํฯ ทุกฺขมมฺหิปีติ อญฺญมญฺญํ ติขิณกสาปโตทาภิฆาตาทิทุกฺเขหิ ทุสฺสหายปิฯ ลิงฺควิปลฺลาเสน เหตํ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขมมฺหิปี’’ติฯ ติรจฺฉานโยนิยนฺติ มิคปกฺขิอาทิเภทาย ติรจฺฉานโยนิยํฯ เนกธา หีติ โอฏฺฐโคณคทฺรภาทิวเสน เจว กากพลากกุลลาทิวเสน จ อเนกปฺปการํ อเนกวารญฺจ จิรํ ทีฆมทฺธานํ มยา วุสิตํ นิจฺจํ อุตฺรสฺตมานสตาทิวเสน ทุกฺขํ อนุภูตํฯ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตสตฺโต มหามูฬฺหตาย จิรตรํ ตตฺเถว อปราปรํ ปริวตฺตตีติ ทสฺสนตฺถํ อิธ ‘‘จิร’’นฺติ วุตฺตํฯ

มานุโสปิ จ ภโวภิราธิโตติ มนุสฺสตฺตภาโวปิ มยา ตาทิเสน กุสลกมฺมุนา สมวาเยน อภิราธิโต สาธิโต อธิคโตฯ กาณกจฺฉโปปมสุตฺตเมตฺถ (ม. นิ. 3.252; สํ. นิ. 5.1117) อุทาหริตพฺพํฯ สคฺคกายมคมํ สกิํ สกินฺติ สคฺคคติสงฺขาตํ กามาวจรเทวกายํ สกิํ สกิํ กทาจิ กทาจิ อุปปชฺชนวเสน อคจฺฉิํฯ รูปธาตุสูติ ปุถุชฺชนภวคฺคปริโยสาเนสุ รูปภเวสุ อรูปธาตุสูติ อรูปภเวสุฯ เนวสญฺญิสุ อสญฺญิสุฏฺฐิตนฺติ รูปารูปธาตูสุ จ น เกวลํ สญฺญีสุ เอว, อถ โข เนวสญฺญีนาสญฺญีสุ อสญฺญีสุ จ อุปปชฺช ฐิตํ มยาติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ เนวสญฺญิคฺคหเณน เหตฺถ เนวสญฺญีนาสญฺญีภโว คหิโตฯ ยทิปิเม ทฺเว ภวา รูปารูปธาตุคฺคหเณเนว คยฺหนฺติ, เย ปน อิโต พาหิรกา ตตฺถ นิจฺจสญฺญิโน ภววิโมกฺขสญฺญิโน จ, เตสํ ตสฺสา สญฺญาย มิจฺฉาภาวทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ ทฺวีหิ คาถาหิ ภวมูลสฺส อนุปจฺฉินฺนตฺตา อนาทิมติ สํสาเร อตฺตโน วฏฺฏทุกฺขานุภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทุปจฺเฉเทน วิวฏฺฏสุขานุภวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺภวา’’ติอาทินา ตติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ สมฺภวาติ ภวาฯ กามภวาทโย เอว หิ เหตุปจฺจยสมวาเยน ภวนฺตีติ อิธ สมฺภวาติ วุตฺตาฯ สุวิทิตาติ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย สุฏฺฐุ วิทิตาฯ อสารกาติอาทิ เตสํ วิทิตาการทสฺสนํฯ ตตฺถ อสารกาติ นิจฺจสาราทิสารรหิตาฯ

สงฺขตาติ สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตาฯ ปจลิตาติ สงฺขตตฺตา เอว อุปฺปาทชราทีหิ ปการโต จลิตา อนวฏฺฐิตาฯ สเทริตาติ สทา สพฺพกาลํ ภงฺเคน เอริตา, อิตฺตรา ภงฺคคามิโน ปภงฺคุโนติ อตฺโถฯ ตํ วิทิตฺวา มหมตฺตสมฺภวนฺติ ตํ ยถาวุตฺตํ สงฺขตสภาวํ อตฺตสมฺภวํ อตฺตนิ สมฺภูตํ อตฺตายตฺตํ อิสฺสราทิวเสน อปรายตฺตํ ปริญฺญาภิสมยวเสน อหํ วิทิตฺวา ตปฺปฏิปกฺขภูตํ สนฺติเมว นิพฺพานเมว มคฺคปญฺญาสติยา สติมา หุตฺวา สมชฺฌคํ อธิคจฺฉิํ อริยมคฺคภาวนาย อนุปฺปตฺโตติฯ เอวํ เถโร ญาตกานํ ธมฺมเทสนามุเขน อญฺญํ พฺยากาสิฯ

โคตมตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. หาริตตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย ปุพฺเพ กรณียานีติ อายสฺมโต หาริตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส จิตกปูชาย กยิรมานาย คนฺเธน ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา หาริโตติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ชาติมานํ นิสฺสาย อญฺเญ วสลวาเทน สมุทาจรติฯ โส ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิโตปิ จิรปริจิตตฺตา วสลสมุทาจารํ น วิสฺสชฺชิฯ อเถกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สญฺชาตสํเวโค วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อตฺตโน จิตฺตปฺปวตฺติํ อุปปริกฺขนฺโต มานุทฺธจฺจวิคฺคหิตตํ ทิสฺวา ตํ ปหาย วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.46.63-67) –

‘‘จิตาสุ กุรุมานาสุ, นานาคนฺเธ สมาหเฏ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, คนฺธมุฏฺฐิมปูชยิํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, จิตกํ ยมปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, จิตปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ