ตตฺถ นาโค สงฺคามสีเสวาติ ยถา นาม อาชาเนยฺโย หตฺถินาโค ยุทฺธมณฺฑเล อสิสตฺติโตมราทิปฺปหาเร อธิวาเสตฺวา ปรเสนํ วิทฺธํเสติ, เอวํ ภิกฺขุ อรญฺญสฺมิํ พฺรหาวเน อรญฺญานิยํ ฑํสาทิปริสฺสเย สโต สมฺปชาโน อธิวาเสยฺย, อธิวาเสตฺวา จ ภาวนาพเลน มารพลํ วิธเมยฺยฯ

ยถา พฺรหฺมาติ ยถา พฺรหฺมา เอกโก จิตฺตปฺปโกปรหิโต ฌานสุเขน นิจฺจเมว สุขิโต วิหรติ ตถา เอโกติ ภิกฺขุปิ เอโก อทุติโย วิเวกสุขมนุพฺรูเหนฺโต สุขํ วิหรติฯ เอกสฺส สามญฺญสุขํ ปณีตนฺติ หิ วุตฺตํฯ เอเตน เอกวิหารี ภิกฺขุ ‘‘พฺรหฺมสโม’’ติ โอวาทํ เทติฯ ยถา เทโว ตถา ทุเวติ ยถา เทวานํ อนฺตรนฺตรา จิตฺตปฺปโกโปปิ สิยา, ตถา ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ สหวาเส ฆฏฺฏนาปิ ภเวยฺยาติ สทุติยวาเสน ภิกฺขุ ‘‘เทวสโม’’ติ วุตฺโตฯ ยถา คาโม ตถา ตโยติ อสฺมิเมว ปาเฐ ติณฺณํ ภิกฺขูนํ สหวาโส คามวาสสทิโส วิเวกวาโส น โหตีติ อธิปฺปาโย ฯ โกลาหลํ ตตุตฺตรินฺติ ตโต ตยโต อุปริ จ พหูนํ สํวาโส โกลาหลํ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทมหาชนสนฺนิปาตสทิโส, ตสฺมา เอกวิหารินา ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยติฯ

ยโสชตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สาฏิมตฺติยตฺเถรคาถาวณฺณนา

อหุ ตุยฺหํ ปุเร สทฺธาติ อายสฺมโต สาฏิมตฺติยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตาลวณฺฏํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สาฏิมตฺติโยติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เหตุสมฺปนฺนตาย อารญฺญกภิกฺขูนํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.38.43-47) –

‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, ตาลวณฺฏมทาสหํ;

สุมเนหิ ปฏิจฺฉนฺนํ, ธารยามิ มหารหํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ตาลวณฺฏมทาสหํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ตาลวณฺฏสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา ภิกฺขู โอวทติ อนุสาสติ พหู จ สตฺเต ธมฺมํ กเถตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปสิฯ อญฺญตรญฺจ กุลํ อสฺสทฺธํ อปฺปสนฺนํ สทฺธํ ปสนฺนํ อกาสิฯ เตน ตสฺมิํ กุเล มนุสฺสา เถเร อภิปฺปสนฺนา อเหสุํฯ ตตฺเถกา ทาริกา อภิรูปา ทสฺสนียา เถรํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐํ สกฺกจฺจํ โภชเนน ปริวิสติฯ อเถกทิวสํ มาโร ‘‘เอวํ อิมสฺส อยโส วฑฺฒิสฺสติ, อปฺปติฏฺโฐ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา เถรสฺส รูเปน คนฺตฺวา ตํ ทาริกํ หตฺเถ อคฺคเหสิฯ ทาริกา ‘‘นายํ มนุสฺสสมฺผสฺโส’’ติ จ อญฺญาสิ, หตฺถญฺจ มุญฺจาเปสิฯ ตํ ทิสฺวา ฆรชโน เถเร อปฺปสาทํ ชเนสิฯ ปุนทิวเส เถโร ตํ การณํ อนาวชฺเชนฺโต ตํ ฆรํ อคมาสิฯ ตตฺถ มนุสฺสา อนาทรํ อกํสุฯ เถโร ตํ การณํ อาวชฺเชนฺโต มารสฺส กิริยํ ทิสฺวา ‘‘ตสฺส คีวายํ กุกฺกุรกุณปํ ปฏิมุญฺจตู’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา ตสฺส โมจนตฺถํ อุปคเตน มาเรน อตีตทิวเส กตกิริยํ กถาเปตฺวา ตํ ตชฺเชตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ ตํ ทิสฺวา ฆรสามิโก ‘‘ขมถ, ภนฺเต, อจฺจย’’นฺติ ขมาเปตฺวา ‘‘อชฺชตคฺเค อหเมว, ภนฺเต, ตุมฺเห อุปฏฺฐหามี’’ติ อาหฯ เถโร ตสฺส ธมฺมํ กเถนฺโต –

[246]

‘‘อหุ ตุยฺหํ ปุเร สทฺธา, สา เต อชฺช น วิชฺชติ;

ยํ ตุยฺหํ ตุยฺหเมเวตํ, นตฺถิ ทุจฺจริตํ มมฯ

[247]

‘‘อนิจฺจา หิ จลา สทฺธา, เอวํ ทิฏฺฐา หิ สา มยา;

รชฺชนฺติปิ วิรชฺชนฺติ, ตตฺถ กิํ ชิยฺยเต มุนิฯ

[248]

‘‘ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ กุเล กุเล;

ปิณฺฑิกาย จริสฺสามิ, อตฺถิ ชงฺฆพลํ มมา’’ติฯ –

ติสฺโส คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อหุ ตุยฺหํ ปุเร สทฺธา, สา เต อชฺช น วิชฺชตีติ, อุปาสก, อิโต ปุพฺเพ ตว มยิ ‘‘อยฺโย ธมฺมจารี สมจารี’’ติอาทินา สทฺธา อโหสิ, สา สทฺธา เต ตว อชฺช อิทานิ น อุปลพฺภติฯ ตสฺมา ยํ ตุยฺหํ ตุยฺหเมเวตนฺติ จตุปจฺจยทานํ, ตุยฺหเมว เอตํ โหตุ, น เตน มยฺหํ อตฺโถ, สมฺมา ปสนฺนจิตฺเตน หิ ทานํ นาม ทาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา ยํ ตุยฺหํ ตุยฺหเมเวตนฺติ ยํ ตว มยิ อชฺช อคารวํ ปวตฺตํ, ตํ ตุยฺหเมว, ตสฺส ผลํ ตยา เอว ปจฺจนุภวิตพฺพํ, น มยาติ อตฺโถฯ นตฺถิ ทุจฺจริตํ มมาติ มม ปน ทุจฺจริตํ นาม นตฺถิ มคฺเคเนว ทุจฺจริตเหตูนํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ

อนิจฺจา หิ จลา สทฺธาติ ยสฺมา โปถุชฺชนิกา สทฺธา อนิจฺจา เอกนฺติกา น โหติ, ตโต เอว จลา อสฺสปิฏฺเฐ ฐปิตกุมฺภณฺฑํ วิย, ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุกํ วิย จ อนวฏฺฐิตาฯ เอวํ ทิฏฺฐา หิ สา มยาติ เอวํ ภูตา จ สา สทฺธา มยา ตยิ ทิฏฺฐา ปจฺจกฺขโต วิทิตาฯ รชฺชนฺติปิ วิรชฺชนฺตีติ เอวํ ตสฺสา อนวฏฺฐิตตฺตา เอว อิเม สตฺตา กทาจิ กตฺถจิ มิตฺตสนฺถววเสน รชฺชนฺติ สิเนหมฺปิ กโรนฺติ, กทาจิ วิรชฺชนฺติ วิรตฺตจิตฺตา โหนฺติฯ ตตฺถ กิํ ชิยฺยเต มุนีติ ตสฺมิํ ปุถุชฺชนานํ รชฺชเน วิรชฺชเน จ มุนิ ปพฺพชิโต กิํ ชิยฺยติ, กา ตสฺส หานีติ อตฺโถฯ

‘‘สเจ มม ปจฺจเย น คณฺหถ, กถํ ตุมฺเห ยาเปถา’’ติ เอวํ มา จินฺตยีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจตี’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ มุนิโน ปพฺพชิตสฺส ภตฺตํ นาม กุเล กุเล อนุฆรํ ทิวเส ทิวเส โถกํ โถกํ ปจฺจเต, น จ ตุยฺหํ เอว เคเหฯ ปิณฺฑิกาย จริสฺสามิ, อตฺถิ ชงฺฆพลํ มมาติ อตฺถิ เม ชงฺฆพลํ, นาหํ โอภคฺคชงฺโฆ น ขญฺโช น จ ปาทโรคี, ตสฺมา ปิณฺฑิกาย มิสฺสกภิกฺขาย จริสฺสามิ, ‘‘ยถาปิ ภมโร ปุปฺผ’’นฺติอาทินา (ธ. ป. 49; เนตฺติ. 123) สตฺถารา วุตฺตนเยน ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาเปสฺสามีติ ทสฺเสติฯ

สาฏิมตฺติยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. อุปาลิตฺเถรคาถาวณฺณนา

สทฺธาย อภินิกฺขมฺมาติ อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลฆเร นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปฺปกเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, อุปาลีติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต อนุรุทฺธาทีนํ ฉนฺนํ ขตฺติยานํ ปสาทโก หุตฺวา ตถาคเต อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺเต ปพฺพชนตฺถาย นิกฺขมนฺเตหิ ฉหิ ขตฺติเยหิ สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ปาฬิยํ อาคตเมว (จูฬว. 330)ฯ

โส ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺโน สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, อรญฺญวาสํ อนุชานาถา’’ติ อาหฯ ภิกฺขุ ตว อรญฺเญ วสนฺตสฺส เอกเมว ธุรํ วฑฺฒิสฺสติ, อมฺหากํ ปน สนฺติเก วสนฺตสฺส คนฺถธุรญฺจ วิปสฺสนาธุรญฺจ ปริปูเรสฺสตีติฯ เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.1.441-595) –

‘‘นคเร หํสวติยา, สุชาโต นาม พฺราหฺมโณ;

อสีติโกฏินิจโย, ปหูตธนธญฺญวาฯ

‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;

ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สธมฺเม ปารมิํ คโตฯ

‘‘ปริพฺพาชา เอกสิขา, โคตมา พุทฺธสาวกา;

จรกา ตาปสา เจว, จรนฺติ มหิยา ตทาฯ

‘‘เตปิ มํ ปริวาเรนฺติ, พฺราหฺมโณ วิสฺสุโต อิติ;

พหุชฺชโน มํ ปูเชติ, นาหํ ปูเชมิ กิญฺจนํฯ

‘‘ปูชารหํ น ปสฺสามิ, มานตฺถทฺโธ อหํ ตทา;

พุทฺโธติ วจนํ นตฺถิ, ตาว นุปฺปชฺชเต ชิโนฯ

‘‘อจฺจเยน อโหรตฺตํ, ปทุมุตฺตรนามโก;

สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาฯ