6. ขุชฺชโสภิตตฺเถรคาถาวณฺณนา

เย จิตฺตกถี พหุสฺสุตาติ อายสฺมโต ขุชฺชโสภิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ทสหิ คาถาหิ อภิตฺถวิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ปาฏลิปุตฺตนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘โสภิโต’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โถกํ ขุชฺชธาตุกตาย ปน ขุชฺชโสภิโตตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ โส วยปฺปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อานนฺทตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.47.49-58) –

‘‘กกุธํ วิลสนฺตํว, เทวเทวํ นราสภํ;

รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘ตมนฺธการํ นาเสตฺวา, สนฺตาเรตฺวา พหุํ ชนํ;

ญาณาโลเกน โชตนฺตํ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘วสีสตสหสฺเสหิ, นียนฺตํ โลกนายกํ;

อุทฺธรนฺตํ พหู สตฺเต, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘อาหนนฺตํ ธมฺมเภริํ, มทฺทนฺตํ ติตฺถิเย คเณ;

สีหนาทํ วินทนฺตํ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘ยาวตา พฺรหฺมโลกโต, อาคนฺตฺวาน สพฺรหฺมกา;

ปุจฺฉนฺติ นิปุเณ ปญฺเห, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘ยสฺสญฺชลิํ กริตฺวาน, อายาจนฺติ สเทวกา;

เตน ปุญฺญํ อนุโภนฺติ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘สพฺเพ ชนา สมาคนฺตฺวา, สมฺปวาเรนฺติ จกฺขุมํ;

น วิกมฺปติ อชฺฌิฏฺโฐ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘นครํ ปวิสโต ยสฺส, รวนฺติ เภริโย พหู;

วินทนฺติ คชา มตฺตา, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘วีถิยา คจฺฉโต ยสฺส, สพฺพาภา โชตเต สทา;

อพฺภุนฺนตา สมา โหนฺติ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘พฺยาหรนฺตสฺส พุทฺธสฺส, จกฺกวาฬมฺปิ สุยฺยติ;

สพฺเพ สตฺเต วิญฺญาเปติ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิกิตฺตยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา ปฐมมหาสงฺคีติกาเล ราชคเห สตฺตปณฺณิคุหายํ สนฺนิปติเตน สงฺเฆน ‘‘อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตหี’’ติ อาณตฺโต ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา เถรสฺส ปุรโต อุฏฺฐหิตฺวา สงฺฆสฺส สาสนํ อาโรเจตฺวา สยํ ปุเรตรํ อากาเสน คนฺตฺวา สตฺตปณฺณิคุหาทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ เตน จ สมเยน มารสฺส มารกายิกานญฺจ ปฏิเสธนตฺถํ เทวสงฺเฆน เปสิตา อญฺญตรา เทวตา สตฺตปณฺณิคุหาทฺวาเร ฐิตา โหติ, ตสฺสา ขุชฺชโสภิโต เถโร อตฺตโน อาคมนํ กเถนฺโต –

[234]

‘‘เย จิตฺตกถี พหุสฺสุตา, สมณา ปาฏลิปุตฺตวาสิโน;

เตสญฺญตโรยมายุวา, ทฺวาเร ติฏฺฐติ ขุชฺชโสภิโต’’ติฯ – ปฐมํ คาถมาห;

ตตฺถ จิตฺตกถีติ วิจิตฺตธมฺมกถิกา, สงฺขิปนํ, วิตฺถารณํ คมฺภีรกรณํ อุตฺตานีกรณํ กงฺขาวิโนทนํ ธมฺมปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทีหิ นานานเยหิ ปเรสํ อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมสฺส กถนสีลาติ อตฺโถฯ พหุสฺสุตาติ ปริยตฺติปฏิเวธพาหุสจฺจปาริปูริยา พหุสฺสุตาฯ สพฺพโส สมิตปาปตาย สมณาฯ ปาฏลิปุตฺตวาสิโน, เตสญฺญตโรติ ปาฏลิปุตฺตนครวาสิตาย ปาฏลิปุตฺตวาสิโน, เตสํ อญฺญตโร, อยํ อายุวา ทีฆายุ อายสฺมาฯ ทฺวาเร ติฏฺฐตีติ สตฺตปณฺณิคุหาย ทฺวาเร ติฏฺฐติ, สงฺฆสฺส อนุมติยา ปวิสิตุนฺติ อตฺโถฯ ตํ สุตฺวา สา เทวตา เถรสฺส อาคมนํ สงฺฆสฺส นิเวเทนฺตี –

[235]

‘‘เย จิตฺตกถี…เป.… ทฺวาเร ติฏฺฐติ มาลุเตริโต’’ติฯ – ทุติยํ คาถมาห;

ตตฺถ มาลุเตริโตติ อิทฺธิจิตฺตชนิเตน วายุนา เอริโต, อิทฺธิพเลน อาคโตติ อตฺโถฯ

เอวํ ตาย เทวตาย นิเวทิเตน สงฺเฆน กโตกาโส เถโร สงฺฆสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺโต –

[236]

‘‘สุยุทฺเธน สุยิฏฺเฐน, สงฺคามวิชเยน จ;

พฺรหฺมจริยานุจิณฺเณน, เอวายํ สุขเมธตี’’ติฯ –

อิมาย ตติยคาถาย อญฺญํ พฺยากาสิฯ

ตตฺถ สุยุทฺเธนาติ ปุพฺพภาเค ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน กิเลเสหิ สุฏฺฐุ ยุชฺฌเนนฯ สุยิฏฺเฐนาติ อนฺตรนฺตรา กลฺยาณมิตฺเตหิ ทินฺนสปฺปายธมฺมทาเนนฯ สงฺคามวิชเยน จาติ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน สพฺพโส กิเลสาภิสงฺขารนิมฺมถเนน ลทฺธสงฺคามวิชเยน จฯ พฺรหฺมจริยานุจิณฺเณนาติ อนุจิณฺเณน อคฺคมคฺคพฺรหฺมจริเยนฯ เอวายํ สุขเมธตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน อยํ ขุชฺชโสภิโต นิพฺพานสุขํ ผลสมาปตฺติสุขญฺจ เอธติ, อนุภวตีติ อตฺโถฯ

ขุชฺชโสภิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. วารณตฺเถรคาถาวณฺณนา

โยธ โกจิ มนุสฺเสสูติ อายสฺมโต วารณตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต อิโต ทฺวานวุเต กปฺเป ติสฺสสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ ปารคู หุตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จตุปณฺณาสสหสฺสานํ อนฺเตวาสิกานํ มนฺเต วาเจนฺโต วสติฯ เตน จ สมเยน ติสฺสสฺส ภควโต โพธิสตฺตภูตสฺส ตุสิตา กายา จวิตฺวา จริมภเว มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมเนน มหาปถวิกมฺโป อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา มหาชโน ภีโต สํวิคฺโค นํ อิสิํ อุปสงฺกมิตฺวา ปถวิกมฺปนการณํ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘มหาโพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมิ, เตนายํ ปถวิกมฺโป, ตสฺมา มา ภายถา’’ติ พุทฺธุปฺปาทสฺส ปุพฺพนิมิตฺตภาวํ กเถตฺวา สมสฺสาเสสิ, พุทฺธารมฺมณญฺจ ปีติํ ปฏิเวเทสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วารโณติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต อญฺญตรสฺส อารญฺญกสฺส เถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติฯ โส เอกทิวสํ พุทฺธุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อหินกุเล อญฺญมญฺญํ กลหํ กตฺวา กาลงฺกเต ทิสฺวา ‘‘อิเม สตฺตา อญฺญมญฺญวิโรเธน ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา’’ติ สํวิคฺคมานโส หุตฺวา ภควโต สนฺติกํ คโต, ตสฺส ภควา จิตฺตาจารํ ญตฺวา ตทนุรูปเมว โอวาทํ เทนฺโต –

[237]

‘‘โยธ โกจิ มนุสฺเสสุ, ปรปาณานิ หิํสติ;

อสฺมา โลกา ปรมฺหา จ, อุภยา ธํสเต นโรฯ

[238]

‘‘โย จ เมตฺเตน จิตฺเตน, สพฺพปาณานุกมฺปติ;

พหุญฺหิ โส ปสวติ, ปุญฺญํ ตาทิสโก นโรฯ

[239]

‘‘สุภาสิตสฺส สิกฺเขถ, สมณูปาสนสฺส จ;

เอกาสนสฺส จ รโห, จิตฺตวูปสมสฺสา จา’’ติฯ – ติสฺโส คาถา อภาสิ;

ตตฺถ โยธ โกจิ มนุสฺเสสูติ อิธ มนุสฺเสสุ โย โกจิ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วาฯ มนุสฺสคฺคหณญฺเจตฺถ อุกฺกฏฺฐสตฺตนิทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปรปาณานิ หิํสตีติ ปรสตฺเต มาเรติ วิพาธติ จฯ อสฺมา โลกาติ อิธ โลกโตฯ ปรมฺหาติ ปรโลกโตฯ อุภยา ธํสเตติ อุภยโต ธํสติ, อุภยโลกปริยาปนฺนหิตสุขโต ปริหายตีติ อตฺโถฯ นโรติ สตฺโตฯ

เอวํ ปรปีฬาลกฺขณํ ปาปธมฺมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปรปีฬานิวตฺติลกฺขณํ กุสลํ ธมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย จ เมตฺเตนา’’ติอาทินา ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ เมตฺเตน จิตฺเตนาติ เมตฺตาสมฺปยุตฺเตน จิตฺเตน อปฺปนาปตฺเตน อิตรีตเรน วาฯ สพฺพปาณานุกมฺปตีติ สพฺเพ ปาเณ อตฺตโน โอรสปุตฺเต วิย เมตฺตายติฯ พหุญฺหิ โส ปสวติ, ปุญฺญํ ตาทิสโก นโรติ โส ตถารูโป เมตฺตาวิหารี ปุคฺคโล พหุํ มหนฺตํ อนปฺปกํ กุสลํ ปสวติ ปฏิลภติ อธิคจฺฉติฯ