5. มาตงฺคปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

อติสีตนฺติ อายสฺมโต มาตงฺคปุตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตสมีเป มหโต ชาตสฺสรสฺส เหฏฺฐา มหติ นาคภวเน มหานุภาโว นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ นาคภวนโต นิกฺขมิตฺวา วิจรนฺโต สตฺถารํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน สีสมณินา ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ มาตงฺคสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต มาตงฺคปุตฺโตตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต อลสชาติโก หุตฺวา กิญฺจิ กมฺมํ อกโรนฺโต ญาตเกหิ อญฺเญหิ จ ครหิโต ‘‘สุขชีวิโน อิเม สมณา สกฺยปุตฺติยา’’ติ สุขชีวิตํ อากงฺขนฺโต ภิกฺขูหิ กตปริจโย หุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อญฺเญ ภิกฺขู อิทฺธิมนฺเต ทิสฺวา อิทฺธิพลํ ปตฺเถตฺวา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.48.8-29) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;

วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, คจฺฉเต อนิลญฺชเสฯ

‘‘อวิทูเร หิมวนฺตสฺส, มหาชาตสฺสโร อหุ;

ตตฺถ เม ภวนํ อาสิ, ปุญฺญกมฺเมน สํยุตํฯ

‘‘ภวนา อภินิกฺขมฺม, อทฺทสํ โลกนายกํ;

อินฺทีวรํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํฯ

‘‘วิจินํ นทฺทสํ ปุปฺผํ, ปูชยิสฺสนฺติ นายกํ;

สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อวนฺทิํ สตฺถุโน อหํฯ

‘‘มม สีเส มณิํ คยฺห, ปูชยิํ โลกนายกํ;

อิมาย มณิปูชาย, วิปาโก โหตุ ภทฺทโกฯ

‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

อนฺตลิกฺเข ฐิโต สตฺถา, อิมํ คาถํ อภาสถฯ

‘‘โส เต อิชฺฌตุ สงฺกปฺโป, ลภสฺสุ วิปุลํ สุขํ;

อิมาย มณิปูชาย, อนุโภหิ มหายสํฯ

‘‘อิทํ วตฺวาน ภควา, ชลชุตฺตมนามโก;

อคมาสิ พุทฺธเสฏฺโฐ, ยตฺถ จิตฺตํ ปณีหิตํฯ

‘‘สฏฺฐิกปฺปานิ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยิํ;

อเนกสตกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํฯ

‘‘ปุพฺพกมฺมํ สรนฺตสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;

มณิ นิพฺพตฺตเต มยฺหํ, อาโลกกรโณ มมํฯ

‘‘ฉฬสีติสหสฺสานิ , นาริโย เม ปริคฺคหา;

วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลาฯ

‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสญฺญา ตนุมชฺฌิมา;

ปริวาเรนฺติ มํ นิจฺจํ, มณิปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘โสณฺณมยา มณิมยา, โลหิตงฺกมยา ตถา;

ภณฺฑา เม สุกตา โหนฺติ, ยทิจฺฉสิ ปิฬนฺธนาฯ

‘‘กูฏาคารา คหา รมฺมา, สยนญฺจ มหารหํ;

มม สงฺกปฺปมญฺญาย, นิพฺพตฺตนฺติ ยทิจฺฉกํฯ

‘‘ลาภา เตสํ สุลทฺธญฺจ, เย ลภนฺติ อุปสฺสุติํ;

ปุญฺญกฺเขตฺตํ มนุสฺสานํ, โอสธํ สพฺพปาณินํฯ

‘‘มยฺหมฺปิ สุกตํ กมฺมํ, โยหํ อทกฺขิ นายกํ;

วินิปาตา ปมุตฺโตมฺหิ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํฯ

‘‘ยํ ยํ โยนูปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;

ทิวสญฺเจว รตฺติญฺจ, อาโลโก โหติ เม สทาฯ

‘‘ตาเยว มณิปูชาย, อนุโภตฺวาน สมฺปทา;

ญาณาโลโก มยา ทิฏฺโฐ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ มณิํ อภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, มณิปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺฐานวเสน โกสชฺชํ ครหนฺโต อตฺตโน จ วีริยารมฺภํ กิตฺเตนฺโต –

[231]

‘‘อติสีตํ อติอุณฺหํ, อติสายมิทํ อหุ;

อิติ วิสฺสฏฺฐกมฺมนฺเต, ขณา อจฺเจนฺติ มาณเวฯ

[232]

‘‘โย จ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ, ติณา ภิยฺโย น มญฺญติ;

กรํ ปุริสกิจฺจานิ, โส สุขา น วิหายติฯ

[233]

‘‘ทพฺพํ กุสํ โปฏกิลํ, อุสีรํ มุญฺชปพฺพชํ;

อุรสา ปนุทิสฺสามิ, วิเวกมนุพฺรูหย’’นฺติฯ – คาถาตฺตยมาห;

ตตฺถ อติสีตนฺติ หิมปาตวทฺทลาทินา อติวิย สีตํ, อิทํ อหูติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ อติอุณฺหนฺติ ธมฺมปริตาปาทินา อติวิย อุณฺหํ, อุภเยนปิ อุตุวเสน โกสชฺชวตฺถุมาหฯ อติสายนฺติ ทิวสสฺส ปริณติยา อติสายํ, สายคฺคหเณเนว เจตฺถ ปาโตปิ สงฺคยฺหติ , ตทุภเยน กาลวเสน โกสชฺชวตฺถุมาหฯ อิตีติ อิมินา ปกาเรนฯ เอเตน ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 8.80; ที. นิ. 3.334) วุตฺตํ โกสชฺชวตฺถุํ สงฺคณฺหาติฯ วิสฺสฏฺฐกมฺมนฺเตติ ปริจฺจตฺตโยคกมฺมนฺเตฯ ขณาติ พุทฺธุปฺปาทาทโย พฺรหฺมจริยวาสสฺส โอกาสาฯ อจฺเจนฺตีติ อติกฺกมนฺติฯ มาณเวติ สตฺเตฯ ติณา ภิยฺโย น มญฺญตีติ ติณโต อุปริ น มญฺญติ, ติณํ วิย มญฺญติ, สีตุณฺหานิ อภิภวิตฺวา อตฺตนา กตฺตพฺพํ กโรติฯ กรนฺติ กโรนฺโตฯ ปุริสกิจฺจานีติ วีรปุริเสน กตฺตพฺพานิ อตฺตหิตปรหิตานิฯ สุขาติ สุขโต, นิพฺพานสุขโตติ อธิปฺปาโยฯ ตติยคาถาย อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

มาตงฺคปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ขุชฺชโสภิตตฺเถรคาถาวณฺณนา

เย จิตฺตกถี พหุสฺสุตาติ อายสฺมโต ขุชฺชโสภิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ทสหิ คาถาหิ อภิตฺถวิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ปาฏลิปุตฺตนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘โสภิโต’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โถกํ ขุชฺชธาตุกตาย ปน ขุชฺชโสภิโตตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ โส วยปฺปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อานนฺทตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.47.49-58) –

‘‘กกุธํ วิลสนฺตํว, เทวเทวํ นราสภํ;

รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘ตมนฺธการํ นาเสตฺวา, สนฺตาเรตฺวา พหุํ ชนํ;

ญาณาโลเกน โชตนฺตํ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘วสีสตสหสฺเสหิ, นียนฺตํ โลกนายกํ;

อุทฺธรนฺตํ พหู สตฺเต, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘อาหนนฺตํ ธมฺมเภริํ, มทฺทนฺตํ ติตฺถิเย คเณ;

สีหนาทํ วินทนฺตํ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘ยาวตา พฺรหฺมโลกโต, อาคนฺตฺวาน สพฺรหฺมกา;

ปุจฺฉนฺติ นิปุเณ ปญฺเห, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘ยสฺสญฺชลิํ กริตฺวาน, อายาจนฺติ สเทวกา;

เตน ปุญฺญํ อนุโภนฺติ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘สพฺเพ ชนา สมาคนฺตฺวา, สมฺปวาเรนฺติ จกฺขุมํ;

น วิกมฺปติ อชฺฌิฏฺโฐ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘นครํ ปวิสโต ยสฺส, รวนฺติ เภริโย พหู;

วินทนฺติ คชา มตฺตา, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘วีถิยา คจฺฉโต ยสฺส, สพฺพาภา โชตเต สทา;

อพฺภุนฺนตา สมา โหนฺติ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘พฺยาหรนฺตสฺส พุทฺธสฺส, จกฺกวาฬมฺปิ สุยฺยติ;

สพฺเพ สตฺเต วิญฺญาเปติ, โก ทิสฺวา น ปสีทติฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิกิตฺตยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ