4. ธนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
สุขญฺเจ ชีวิตุํ อิจฺเฉติ อายสฺมโต ธนิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นฬมาลาย ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห กุมฺภการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ธนิโยติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต กุมฺภการกมฺเมน ชีวติฯ เตน จ สมเยน สตฺถา ธนิยสฺส กุมฺภการสฺส สาลายํ นิสีทิตฺวา ปุกฺกุสาติสฺส กุลปุตฺตสฺส ฉธาตุวิภงฺคสุตฺตํ (ม. นิ. 3.342 อาทโย) เทเสสิฯ โส ตํ สุตฺวา กตกิจฺโจ อโหสิฯ ธนิโย ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา ‘‘นิยฺยานิกํ วต พุทฺธสาสนํ, ยตฺถ เอกรตฺติปริจเยนาปิ วฏฺฏทุกฺขโต มุญฺจิตุํ สกฺกา’’ติ ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กุฏิมณฺฑนานุยุตฺโต วิหรนฺโต กุฏิกรณํ ปฏิจฺจ ภควตา ครหิโต สงฺฆิเก เสนาสเน วสนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.48.1-7) –
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
วิปินคฺเคน คจฺฉนฺตํ, อทฺทสํ โลกนายกํฯ
‘‘นฬมาลํ คเหตฺวาน, นิกฺขมนฺโต จ ตาวเท;
ตตฺถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํฯ
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, นฬมาลมปูชยิํ;
ทกฺขิเณยฺยํ มหาวีรํ, สพฺพโลกานุกมฺปกํฯ
‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ มาลมภิโรปยิํ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เย ภิกฺขู ธุตงฺคสมาธาเนน อตฺตานํ อุกฺกํเสตฺวา สงฺฆภตฺตาทิํ สาทิยนฺเต อญฺเญ ภิกฺขู อวชานนฺติ, เตสํ โอวาททานมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –
[228]
‘‘สุขญฺเจ ชีวิตุํ อิจฺเฉ, สามญฺญสฺมิํ อเปกฺขวา;
สงฺฆิกํ นาติมญฺเญยฺย, จีวรํ ปานโภชนํฯ
[229]
สุขญฺเจ ชีวิตุํ อิจฺเฉ, สามญฺญสฺมิํ อเปกฺขวา;
อหิ มูสิกโสพฺภํว, เสเวถ สยนาสนํฯ
[230]
สุขญฺเจ ชีวิตุํ อิจฺเฉ, สามญฺญสฺมิํ อเปกฺขวา;
อิตรีตเรน ตุสฺเสยฺย, เอกธมฺมญฺจ ภาวเย’’ติฯ – ติสฺโส คาถา อภาสิ;
ตตฺถ สุขญฺเจ ชีวิตุํ อิจฺเฉ, สามญฺญสฺมิํ อเปกฺขวาติ สามญฺญสฺมิํ สมณภาเว อเปกฺขวา สิกฺขาย ติพฺพคารโว หุตฺวา สุขํ ชีวิตุํ อิจฺเฉยฺย เจ, อเนสนํ ปหาย สามญฺญสุเขน สเจ ชีวิตุกาโมติ อตฺโถ ฯ สงฺฆิกํ นาติมญฺเญยฺย, จีวรํ ปานโภชนนฺติ สงฺฆโต อาภตํ จีวรํ อาหารํ น อวมญฺเญยฺย, สงฺฆสฺส อุปฺปชฺชนกลาโภ นาม ปริสุทฺธุปฺปาโท โหตีติ ตํ ปริภุญฺชนฺตสฺส อาชีวปาริสุทฺธิสมฺภเวน สามญฺญสุขํ หตฺถคตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ อหิ มูสิกโสพฺภํวาติ อหิ วิย มูสิกาย ขตพิลํ เสเวถ เสเวยฺย เสนาสนํฯ ยถา นาม สปฺโป สยมตฺตโน อาสยํ อกตฺวา มูสิกาย อญฺเญน วา กเต อาสเย วสิตฺวา เยน กามํ ปกฺกมติ, เอวเมวํ ภิกฺขุ สยํ เสนาสนกรณา สํกิเลสํ อนาปชฺชิตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ วสิตฺวา ปกฺกเมยฺยาติ อตฺโถฯ
อิทานิ วุตฺเต อวุตฺเต จ ปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตเสเนว สามญฺญสุขํ โหติ, น อญฺญถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิตรีตเรน ตุสฺเสยฺยา’’ติ, เยน เกนจิ หีเนน วา ปณีเตน วา ยถาลทฺเธน ปจฺจเยน สนฺโตสํ อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ เอกธมฺมนฺติ อปฺปมาทภาวํ, ตญฺหิ อนุยุญฺชนฺตสฺส อนวชฺชํ สพฺพํ โลกิยสุขํ โลกุตฺตรสุขญฺจ หตฺถคตเมว โหติฯ เตนาห ภควา – ‘‘อปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต, ปปฺโปติ วิปุลํ สุข’’นฺติ (ม. นิ. 2.352; ธ. ป. 27)ฯ
ธนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
5. มาตงฺคปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
อติสีตนฺติ อายสฺมโต มาตงฺคปุตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตสมีเป มหโต ชาตสฺสรสฺส เหฏฺฐา มหติ นาคภวเน มหานุภาโว นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ นาคภวนโต นิกฺขมิตฺวา วิจรนฺโต สตฺถารํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน สีสมณินา ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ มาตงฺคสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต มาตงฺคปุตฺโตตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต อลสชาติโก หุตฺวา กิญฺจิ กมฺมํ อกโรนฺโต ญาตเกหิ อญฺเญหิ จ ครหิโต ‘‘สุขชีวิโน อิเม สมณา สกฺยปุตฺติยา’’ติ สุขชีวิตํ อากงฺขนฺโต ภิกฺขูหิ กตปริจโย หุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อญฺเญ ภิกฺขู อิทฺธิมนฺเต ทิสฺวา อิทฺธิพลํ ปตฺเถตฺวา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.48.8-29) –
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, คจฺฉเต อนิลญฺชเสฯ
‘‘อวิทูเร หิมวนฺตสฺส, มหาชาตสฺสโร อหุ;
ตตฺถ เม ภวนํ อาสิ, ปุญฺญกมฺเมน สํยุตํฯ
‘‘ภวนา อภินิกฺขมฺม, อทฺทสํ โลกนายกํ;
อินฺทีวรํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํฯ
‘‘วิจินํ นทฺทสํ ปุปฺผํ, ปูชยิสฺสนฺติ นายกํ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อวนฺทิํ สตฺถุโน อหํฯ
‘‘มม สีเส มณิํ คยฺห, ปูชยิํ โลกนายกํ;
อิมาย มณิปูชาย, วิปาโก โหตุ ภทฺทโกฯ
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
อนฺตลิกฺเข ฐิโต สตฺถา, อิมํ คาถํ อภาสถฯ
‘‘โส เต อิชฺฌตุ สงฺกปฺโป, ลภสฺสุ วิปุลํ สุขํ;
อิมาย มณิปูชาย, อนุโภหิ มหายสํฯ
‘‘อิทํ วตฺวาน ภควา, ชลชุตฺตมนามโก;
อคมาสิ พุทฺธเสฏฺโฐ, ยตฺถ จิตฺตํ ปณีหิตํฯ
‘‘สฏฺฐิกปฺปานิ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยิํ;
อเนกสตกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํฯ
‘‘ปุพฺพกมฺมํ สรนฺตสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;
มณิ นิพฺพตฺตเต มยฺหํ, อาโลกกรโณ มมํฯ
