เมนู

3. พากุลตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย ปุพฺเพ กรณียานีติ อายสฺมโต พากุลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ กิร อตีเต อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกสฺส อสงฺเขฺยยฺยสฺส มตฺถเก อโนมทสฺสิสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต ‘‘สมฺปรายิกตฺถํ คเวสิสฺสามี’’ติ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปพฺพตปาเท วิหรนฺโต ปญฺจาภิญฺญาอฏฺฐสมาปตฺติลาภี หุตฺวา วิหรนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐิโต สตฺถุ อุทราพาเธ อุปฺปนฺเน อรญฺญโต เภสชฺชานิ อาหริตฺวา ตํ วูปสเมตฺวา ตตฺถ ปุญฺญํ อาโรคฺยตฺถาย ปริณาเมตฺวา ตโต จุโต พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อปฺปาพาธานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยํ ตํ ฐานนฺตรํ อากงฺขนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว พนฺธุมตีนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต ปุริมนเยเนว อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญาลาภี หุตฺวา ปพฺพตปาเท วสนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐิโต ภิกฺขูนํ ติณปุปฺผกโรเค อุปฺปนฺเน ตํ วูปสเมตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกนวุติกปฺเป เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต เอกํ ชิณฺณํ วินสฺสมานํ มหาวิหารํ ทิสฺวา ตตฺถ อุโปสถาคาราทิกํ สพฺพํ อาวสถํ กาเรตฺวา ตตฺถ ภิกฺขุสงฺฆสฺส สพฺพํ เภสชฺชํ ปฏิยาเทตฺวา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว โกสมฺพิยํ เสฏฺฐิเคเห นิพฺพตฺติฯ โส อโรคภาวาย มหายมุนาย นฺหาปิยมาโน ธาติยา หตฺถโต มจฺเฉน คิลิโต มจฺเฉ เกวฏฺฏหตฺถคเต พาราณสิเสฏฺฐิภริยาย วิกฺกิณิตฺวา คหิเต ผาลิยมาเนปิ ปุญฺญพเลน อโรโคเยว หุตฺวา ตาย ปุตฺโตติ คเหตฺวา โปสิยมาโน ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ชนเกหิ มาตาปิตูหิ ‘‘อยํ อมฺหากํ ปุตฺโต, เทถ โน ปุตฺต’’นฺติ อนุโยเค กเต รญฺญา ‘‘อุภเยสมฺปิ สาธารโณ โหตู’’ติ ทฺวินฺนํ กุลานํ ทายาทภาเวน วินิจฺฉยํ กตฺวา ฐปิตตฺตา พากุโลติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต หุตฺวา มหติํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต อาสีติโก หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สตฺตาหเมว ปุถุชฺชโน อโหสิ, อฏฺฐเม อรุเณ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.40.386-411) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร , โสภิโต นาม ปพฺพโต;

อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, สกสิสฺเสหิ มาปิโตฯ

‘‘มณฺฑปา จ พหู ตตฺถ, ปุปฺผิตา สินฺธุวารกา;

กปิตฺถา จ พหู ตตฺถ, ปุปฺผิตา ชีวชีวกาฯ

‘‘นิคฺคุณฺฑิโย พหู ตตฺถ, พทรามลกานิ จ;

ผารุสกา อลาพู จ, ปุณฺฑรีกา จ ปุปฺผิตาฯ

‘‘อาฬกา เพลุวา ตตฺถ, กทลี มาตุลุงฺคกา;

มหานามา พหู ตตฺถ, อชฺชุนา จ ปิยงฺคุกาฯ

‘‘โกสมฺพา สฬลา นิมฺพา, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;

เอทิโส อสฺสโม มยฺหํ, สสิสฺโสหํ ตหิํ วสิํฯ

‘‘อโนมทสฺสี ภควา, สยมฺภู โลกนายโก;

คเวสํ ปฏิสลฺลานํ, มมสฺสมมุปาคมิฯ

‘‘อุเปตมฺหิ มหาวีเร, อโนมทสฺสิมหายเส;

ขเณน โลกนาถสฺส, วาตาพาโธ สมุฏฺฐหิฯ

‘‘วิจรนฺโต อรญฺญมฺหิ, อทฺทสํ โลกนายกํ;

อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, จกฺขุมนฺตํ มหายสํฯ

‘‘อิริยญฺจาปิ ทิสฺวาน, อุปลกฺเขสหํ ตทา;

อสํสยญฺหิ พุทฺธสฺส, พฺยาธิ โน อุทปชฺชถฯ

‘‘ขิปฺปํ อสฺสมมาคญฺฉิํ, มม สิสฺสาน สนฺติเก;

เภสชฺชํ กตฺตุกาโมหํ, สิสฺเส อามนฺตยิํ ตทาฯ

‘‘ปฏิสฺสุณิตฺวาน เม วากฺยํ, สิสฺสา สพฺเพ สคารวา;

เอกชฺฌํ สนฺนิปติํสุ, สตฺถุคารวตา มมฯ

‘‘ขิปฺปํ ปพฺพตมารุยฺห, สพฺโพสธมหาสหํ;

ปานียโยคํ กตฺวาน, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํฯ

‘‘ปริภุตฺเต มหาวีเร, สพฺพญฺญุโลกนายเก;

ขิปฺปํ วาโต วูปสมิ, สุคตสฺส มเหสิโนฯ

‘‘ปสฺสทฺธํ ทรถํ ทิสฺวา, อโนมทสฺสี มหายโส;

สกาสเน นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘โย เม ปาทาสิ เภสชฺชํ, พฺยาธิญฺจ สมยี มม;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;

วาทิเต ตูริเย ตตฺถ, โมทิสฺสติ สทา อยํฯ

‘‘มนุสฺสโลกมาคนฺตฺวา , สุกฺกมูเลน โจทิโต;

สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติฯ

‘‘ปญฺจปญฺญาสกปฺปมฺหิ, อโนโม นาม ขตฺติโย;

จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุมณฺฑสฺส อิสฺสโรฯ

‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล;

ตาวติํเสปิ โขเภตฺวา, อิสฺสรํ การยิสฺสติฯ

‘‘เทวภูโต มนุสฺโส วา, อปฺปาพาโธ ภวิสฺสติ;

ปริคฺคหํ วิวชฺเชตฺวา, พฺยาธิํ โลเก ตริสฺสติฯ

‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ

‘‘กิเลเส ฌาปยิตฺวาน, ตณฺหาโสตํ ตริสฺสติ;

พากุโล นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโกฯ

‘‘อิทํ สพฺพํ อภิญฺญาย, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค ฐเปสฺสติฯ

‘‘อโนมทสฺสี ภควา, สยมฺภู โลกนายโก;

วิเวกานุวิโลเกนฺโต, มมสฺสมมุปาคมิฯ

‘‘อุปาคตํ มหาวีรํ, สพฺพญฺญุํ โลกนายกํ;

สพฺโพสเธน ตปฺเปสิํ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิฯ

‘‘ตสฺส เม สุกตํ กมฺมํ, สุเขตฺเต พีชสมฺปทา;

เขเปตุํ เนว สกฺโกมิ, ตทา หิ สุกตํ มมฯ

‘‘ลาภา มม สุลทฺธํ เม, โยหํ อทฺทกฺขิ นายกํ;

เตน กมฺมาวเสเสน, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํฯ

‘‘สพฺพเมตํ อภิญฺญาย, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค ฐเปสิ มํฯ

‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, เภสชฺชสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถารา อตฺตโน สาวเก ปฏิปาฏิยา ฐานนฺตเร ฐเปนฺเตน อปฺปาพาธานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิโต โส ปรินิพฺพานสมเย สงฺฆมชฺเฌ ภิกฺขูนํ โอวาทมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[225]

‘‘โย ปุพฺเพ กรณียานิ, ปจฺฉา โส กาตุมิจฺฉติ;

สุขา โส ธํสเต ฐานา, ปจฺฉา จ มนุตปฺปติฯ

[226]

‘‘ยญฺหิ กยิรา ตญฺหิ วเท, ยํ น กยิรา น ตํ วเท;

อกโรนฺตํ ภาสมานํ, ปริชานนฺติ ปณฺฑิตาฯ

[227]

‘‘สุสุขํ วต นิพฺพานํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;

อโสกํ วิรชํ เขมํ, ยตฺถ ทุกฺขํ นิรุชฺฌตี’’ติฯ – คาถาตฺตยมภาสิ;

ตตฺถ โย ปุพฺเพ กรณียานิ, ปจฺฉา โส กาตุมิจฺฉตีติ โย ปุคฺคโล ปุพฺเพ ปุเรตรํ ชราโรคาทีหิ อนภิภูตกาเลเยว กาตพฺพานิ อตฺตโน หิตสุขาวหานิ กมฺมานิ ปมาทวเสน อกตฺวา ปจฺฉา โส กาตพฺพกาลํ อติกฺกมิตฺวา กาตุํ อิจฺฉติฯ โสติ จ นิปาตมตฺตํฯ

ตทา ปน ชราโรคาทีหิ อภิภูตตฺตา กาตุํ น สกฺโกติ, อสกฺโกนฺโต จ สุขา โส ธํสเต ฐานา, ปจฺฉา จ มนุตปฺปตีติ โส ปุคฺคโล สุขา ฐานา สคฺคโต นิพฺพานโต จ ตทุปายสฺส อนุปฺปาทิตตฺตา ปริหายนฺโต ‘‘อกตํ เม กลฺยาณ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 3.248; เนตฺติ. 120) ปจฺฉา จ อนุตปฺปติ วิปฺปฏิสารํ อาปชฺชติฯ -กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อหํ ปน กรณียํ กตฺวา เอว ตุมฺเห เอวํ วทามีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยญฺหิ กยิรา’’ติ ทุติยํ คาถมาหฯ

ตตฺถ ปริชานนฺตีติ ‘‘เอตฺตโก อย’’นฺติ ปริจฺฉิชฺช ชานนฺติ น พหุํ มญฺญนฺตีติ อตฺโถฯ สมฺมาปฏิปตฺติวเสน หิ ยถาวาที ตถาการี เอว โสภติ, น ตโต อญฺญถาฯ กรณียปริยาเยน สาธารณโต วุตฺตมตฺถํ อิทานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘สุสุขํ วตา’’ติอาทินา ตติยํ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – สมฺมา สามํ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภควตา เทสิตํ สพฺพโส โสกเหตูนํ อภาวโต อโสกํ วิคตราคาทิรชตฺตา วิรชํ จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทุตตฺตา เขมํ นิพฺพานํ สุฏฺฐุ สุขํ วต, กสฺมา? ยตฺถ ยสฺมิํ นิพฺพาเน สกลํ วฏฺฏทุกฺขํ นิรุชฺฌติ อจฺจนฺตเมว วูปสมตีติฯ

พากุลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ธนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

สุขญฺเจ ชีวิตุํ อิจฺเฉติ อายสฺมโต ธนิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นฬมาลาย ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห กุมฺภการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ธนิโยติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต กุมฺภการกมฺเมน ชีวติฯ เตน จ สมเยน สตฺถา ธนิยสฺส กุมฺภการสฺส สาลายํ นิสีทิตฺวา ปุกฺกุสาติสฺส กุลปุตฺตสฺส ฉธาตุวิภงฺคสุตฺตํ (ม. นิ. 3.342 อาทโย) เทเสสิฯ โส ตํ สุตฺวา กตกิจฺโจ อโหสิฯ ธนิโย ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา ‘‘นิยฺยานิกํ วต พุทฺธสาสนํ, ยตฺถ เอกรตฺติปริจเยนาปิ วฏฺฏทุกฺขโต มุญฺจิตุํ สกฺกา’’ติ ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กุฏิมณฺฑนานุยุตฺโต วิหรนฺโต กุฏิกรณํ ปฏิจฺจ ภควตา ครหิโต สงฺฆิเก เสนาสเน วสนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.48.1-7) –

‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;

วิปินคฺเคน คจฺฉนฺตํ, อทฺทสํ โลกนายกํฯ

‘‘นฬมาลํ คเหตฺวาน, นิกฺขมนฺโต จ ตาวเท;

ตตฺถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, นฬมาลมปูชยิํ;

ทกฺขิเณยฺยํ มหาวีรํ, สพฺพโลกานุกมฺปกํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ มาลมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เย ภิกฺขู ธุตงฺคสมาธาเนน อตฺตานํ อุกฺกํเสตฺวา สงฺฆภตฺตาทิํ สาทิยนฺเต อญฺเญ ภิกฺขู อวชานนฺติ, เตสํ โอวาททานมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[228]

‘‘สุขญฺเจ ชีวิตุํ อิจฺเฉ, สามญฺญสฺมิํ อเปกฺขวา;

สงฺฆิกํ นาติมญฺเญยฺย, จีวรํ ปานโภชนํฯ

[229]

สุขญฺเจ ชีวิตุํ อิจฺเฉ, สามญฺญสฺมิํ อเปกฺขวา;

อหิ มูสิกโสพฺภํว, เสเวถ สยนาสนํฯ

[230]

สุขญฺเจ ชีวิตุํ อิจฺเฉ, สามญฺญสฺมิํ อเปกฺขวา;

อิตรีตเรน ตุสฺเสยฺย, เอกธมฺมญฺจ ภาวเย’’ติฯ – ติสฺโส คาถา อภาสิ;