เย เอวํภูตา อตฺตโน วจีโคจรํ อาคตานํ มาทิสานมฺปิ กงฺขาพหุลานํ กงฺขํ วินยนฺติ อริยมคฺคสมุปฺปาทเนน วิธมนฺติ, เตสํ ตถาคตานํ ปญฺญํ ญาณาติสยํ ปสฺสาติ โยชนาฯ เอวมยํ เถรสฺส อตฺตโน กงฺขาวิตรณปฺปกาสเนน อญฺญาพฺยากรณคาถาปิ โหติฯ อยญฺหิ เถโร ปุถุชฺชนกาเล กปฺปิเยปิ กุกฺกุจฺจโก หุตฺวา กงฺขาพหุลตาย ‘‘กงฺขาเรวโต’’ติ ปญฺญาโต, ปจฺฉา ขีณาสวกาเลปิ ตเถว โวหรยิตฺถฯ เตนาห – ‘‘อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กงฺขาเรวโต คาถํ อภาสิตฺถา’’ติฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

กงฺขาเรวตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปุณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา

สพฺภิเรว สมาเสถาติ อายสฺมโต ปุณฺณตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ทสพลสฺส อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว หํสวตีนคเร พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺโต อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ โลเก อุปฺปชฺชนฺเต เอกทิวสํ พุทฺธานํ ธมฺมเทสนากาเล เหฏฺฐา วุตฺตนเยน มหาชเนน สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยาปิ อนาคเต เอวรูเปน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา เทสนาวสาเน วุฏฺฐิตาย ปริสาย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา นิมนฺเตตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว มหาสกฺการํ กตฺวา ภควนฺตํ เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, อหํ อิมินา อธิการกมฺเมน นาญฺญํ สมฺปตฺติํ ปตฺเถมิฯ ยถา ปน โส ภิกฺขุ อิโต สตฺตมทิวสมตฺถเก ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิโต, เอวํ อหมฺปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ธมฺมกถิกานํ ภิกฺขูนํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สตฺถา อนาคตํ โอโลเกตฺวา ตสฺส ปตฺถนาย สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สาสเน ตฺวํ ปพฺพชิตฺวา ธมฺมกถิกานํ อคฺโค ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากาสิฯ

โส ตตฺถ ยาวชีวํ กลฺยาณธมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต กปฺปสตสหสฺสํ ปุญฺญญาณสมฺภารํ สมฺภรนฺโต เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล กปิลวตฺถุนครสฺส อวิทูเร โทณวตฺถุนามเก พฺราหฺมณคาเม พฺราหฺมณมหาสาลกุเล อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ‘‘ปุณฺโณ’’ติ นามํ อกํสุฯ โส สตฺถริ อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺเก อนุปุพฺเพน ราชคหํ คนฺตฺวา ตํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท สพฺพํ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา ปธานมนุยุญฺชนฺโต ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปตฺวาว ‘‘ทสพลสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ มาตุลตฺเถเรน สทฺธิํ สตฺถุ สนฺติกํ อคนฺตฺวา กปิลวตฺถุสามนฺตาเยว โอหียิตฺวา โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อปทาเน (อป. เถร 1.1.434-440) –

‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;

ปุรกฺขโตมฺหิ สิสฺเสหิ, อุปคจฺฉิํ นรุตฺตมํฯ

‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

มม กมฺมํ ปกิตฺเตสิ, สํขิตฺเตน มหามุนิฯ

‘‘ตาหํ ธมฺมํ สุณิตฺวาน, อภิวาเทตฺวาน สตฺถุโน;

อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาน, ปกฺกมิํ ทกฺขิณามุโขฯ

‘‘สํขิตฺเตน สุณิตฺวาน, วิตฺถาเรน อภาสยิํ;

สพฺเพ สิสฺสา อตฺตมนา, สุตฺวาน มม ภาสโตฯ

‘‘สกํ ทิฏฺฐิํ วิโนเทตฺวา, พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาทยุํ;

สํขิตฺเตนปิ เทเสมิ, วิตฺถาเรน ตเถวหํฯ

‘‘อภิธมฺมนยญฺญูหํ, กถาวตฺถุวิสุทฺธิยา;

สพฺเพสํ วิญฺญาเปตฺวาน, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘อิโต ปญฺจสเต กปฺเป, จตุโร สุปฺปกาสกา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จตุทีปมฺหิ อิสฺสราฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ตสฺส ปน ปุณฺณตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตา กุลปุตฺตา ปญฺจสตา อเหสุํฯ เถโร สยํ ทสกถาวตฺถุลาภิตาย เตปิ ทสหิ กถาวตฺถูหิ โอวทิฯ เต ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สพฺเพว อรหตฺตํ ปตฺตาฯ เต อตฺตโน ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกปฺปตฺตํ ญตฺวา อุปชฺฌายํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ กิจฺจํ มตฺถกปฺปตฺตํ, ทสนฺนญฺจมฺห กถาวตฺถูนํ ลาภิโน, สมโย, ทานิ โน ทสพลํ ปสฺสิตุ’’นฺติฯ เถโร เตสํ วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มม ทสกถาวตฺถุลาภิตํ สตฺถา ชานาติ อหํ ธมฺมํ เทเสนฺโต ทส กถาวตฺถูนิ อมุญฺจิตฺวาว เทเสมิ, มยิ คจฺฉนฺเต สพฺเพปิเม ภิกฺขู มํ ปริวาเรตฺวา คจฺฉิสฺสนฺติ, เอวํ คณสงฺคณิกาย คนฺตฺวา ปน อยุตฺตํ มยฺหํ ทสพลํ ปสฺสิตุํ, อิเม ตาว คนฺตฺวา ปสฺสนฺตู’’ติ เต ภิกฺขู อาห – ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห ปุรโต คนฺตฺวา ตถาคตํ ปสฺสถ, มม วจเนน จสฺส ปาเท วนฺทถ, อหมฺปิ ตุมฺหากํ คตมคฺเคนาคมิสฺสามี’’ติฯ เต เถรา สพฺเพปิ ทสพลสฺส ชาติภูมิรฏฺฐวาสิโน สพฺเพ ขีณาสวา สพฺเพ ทสกถาวตฺถุลาภิโน อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺตา สฏฺฐิโยชนมคฺคํ อติกฺกมฺม ราชคเห เวฬุวนมหาวิหารํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ

อาจิณฺณํ โข ปเนตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ปฏิสมฺโมทิตุนฺติ ภควา เตหิ สทฺธิํ – ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, ขมนีย’’นฺติอาทินา นเยน มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต จ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อาคจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิ ฯ อถ เตหิ ‘‘ชาติภูมิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว, ชาติภูมิยํ ชาติภูมกานํ ภิกฺขูนํ สพฺรหฺมจารีนํ เอวํ สมฺภาวิโต ‘อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ อปฺปิจฺฉกถญฺจ ภิกฺขูนํ กตฺตา’’’ติ (ม. นิ. 1.252) ทสกถาวตฺถุลาภิํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิฯ เตปิ ‘‘ปุณฺโณ นาม, ภนฺเต, อายสฺมา มนฺตาณิปุตฺโต’’ติ อาโรจยิํสุฯ ตํ กถํ สุตฺวา อายสฺมา สาริปุตฺโต เถรสฺส ทสฺสนกาโม อโหสิฯ

อถ สตฺถา ราชคหโต สาวตฺถิํ อคมาสิ ฯ ปุณฺณตฺเถโรปิ ทสพลสฺส ตตฺถ อาคตภาวํ สุตฺวา – ‘‘สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํเยว ตถาคตํ สมฺปาปุณิฯ สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ เถโร ธมฺมํ สุตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา ปฏิสลฺลานตฺถาย อนฺธวนํ คนฺตฺวา อญฺญตรมฺหิ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิฯ

สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตสฺสาคมนํ สุตฺวา สีสานุโลกิโก คนฺตฺวา โอกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ตํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ อุปสงฺกมิตฺวา เถเรน สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา, ตํ สตฺตวิสุทฺธิกฺกมํ ปุจฺฉิฯ เถโรปิสฺส ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ พฺยากโรนฺโต รถวินีตูปมาย จิตฺตํ อาราเธสิ, เต อญฺญมญฺญสฺส สุภาสิตํ สมนุโมทิํสุฯ อถ สตฺถา อปรภาเค ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมกถิกานํ ยทิทํ ปุณฺโณ’’ติ (อ. นิ. 1.188, 196) ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ โส เอกทิวสํ อตฺตโน วิมุตฺติสมฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ‘‘สตฺถารํ นิสฺสาย อหญฺเจว อญฺเญ จ พหู สตฺตา สํสารทุกฺขโต วิปฺปมุตฺตา, พหูปการา วต สปฺปุริสสํเสวา’’ติ ปีติโสมนสฺสชาโต อุทานวเสน ปีติเวควิสฺสฏฺฐํ ‘‘สพฺภิเรว สมาเสถา’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[4] ตตฺถ สพฺภิเรวาติ สปฺปุริเสหิ เอวฯ สนฺโตติ ปเนตฺถ พุทฺธาทโย อริยา อธิปฺเปตาฯ เต หิ อนวเสสโต อสตํ ธมฺมํ ปหาย สทฺธมฺเม อุกฺกํสคตตฺตา สาติสยํ ปสํสิยตฺตา จ วิเสสโต ‘‘สนฺโต สปฺปุริสา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ สมาเสถาติ สมํ อาเสถ สห วเสยฺยฯ เต ปยิรุปาสนฺโต เตสํ สุสฺสูสนฺโต ทิฏฺฐานุคติญฺจ อาปชฺชนฺโต สมานวาโส ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ ปณฺฑิเตหตฺถทสฺสิภีติ เตสํ โถมนาฯ ปณฺฑา วุจฺจติ ปญฺญา, สา อิเมสํ สญฺชาตาติ ปณฺฑิตาฯ ตโต เอว อตฺตตฺถาทิเภทํ อตฺถํ อวิปรีตโต ปสฺสนฺตีติ อตฺถทสฺสิโนฯ เตหิ ปณฺฑิเตหิ อตฺถทสฺสีภิ สมาเสถฯ

กสฺมาติ เจ? ยสฺมา เต สนฺโต ปณฺฑิตา, เต วา สมฺมา เสวนฺตา เอกนฺตหิตภาวโต มคฺคญาณาทีเหว อรณียโต อตฺถํ, มหาคุณตาย สนฺตตาย จ มหนฺตํ, อคาธภาวโต คมฺภีรญาณโคจรโต จ คมฺภีรํ, หีนจฺฉนฺทาทีหิ ทฏฺฐุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อิตเรหิ จ กิจฺเฉน ทฏฺฐพฺพตฺตา ทุทฺทสํ , ทุทฺทสตฺตา สณฺหนิปุณสภาวตฺตา นิปุณญาณโคจรโต จ นิปุณํ, นิปุณตฺตา เอวํ สุขุมสภาวตาย อณุํ นิพฺพานํ, อวิปรีตฏฺเฐน วา ปรมตฺถสภาวตฺตา อตฺถํ, อริยภาวกรตฺตา มหตฺตนิมิตฺตตาย มหนฺตํ, อนุตฺตานสภาวตาย คมฺภีรํ, ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺพํ น สุเขน ทฏฺฐุํ สกฺกาติ ทุทฺทสํ, คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสํ, ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรนฺติ จตุสจฺจํ, วิเสสโต นิปุณํ อณุํ, นิโรธสจฺจนฺติ เอวเมตํ จตุสจฺจํ ธีรา สมธิคจฺฉนฺติ ธิติสมฺปนฺนตาย ธีรา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา สมฺมเทว อธิคจฺฉนฺติฯ อปฺปมตฺตาติ สพฺพตฺถ สติอวิปฺปวาเสน อปฺปมาทปฏิปตฺติํ ปูเรนฺตาฯ วิจกฺขณาติ วิปสฺสนาภาวนาย เฉกา กุสลาฯ ตสฺมา สพฺภิเรว สมาเสถาติ โยชนาฯ ปณฺฑิเตหตฺถทสฺสิภีติ วา เอตํ นิสฺสกฺกวจนํฯ ยสฺมา ปณฺฑิเตหิ อตฺถทสฺสีภิ สมุทายภูเตหิ ธีรา อปฺปมตฺตา วิจกฺขณา มหนฺตาทิวิเสสวนฺตํ อตฺถํ สมธิคจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตาทิเสหิ สพฺภิเรว สมาเสถาติ สมฺพนฺโธฯ เอวเมสา เถรสฺส ปฏิเวธทีปเนน อญฺญาพฺยากรณคาถาปิ อโหสีติฯ

ปุณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ทพฺพตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย ทุทฺทมิโยติ อายสฺมโต ทพฺพตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ เสนาสนปญฺญาปกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตฺถารา พฺยากโต ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา กสฺสปทสพลสฺส สาสโนสกฺกนกาเล ปพฺพชิฯ ตทา เตน สทฺธิํ อปเร ฉ ชนาติ สตฺต ภิกฺขู เอกจิตฺตา หุตฺวา อญฺเญ สาสเน อคารวํ กโรนฺเต ทิสฺวา – ‘‘อิธ กิํ กโรม เอกมนฺเต สมณธมฺมํ กตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามา’’ติ นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา อุจฺจํ ปพฺพตสิขรํ อารุหิตฺวา, ‘‘อตฺตโน จิตฺตพลํ ชานนฺตา นิสฺเสณิํ นิปาเตนฺตุ, ชีวิเต สาลยา โอตรนฺตุ, มา ปจฺฉานุตปฺปิโน อหุวตฺถา’’ติ วตฺวา สพฺเพ เอกจิตฺตา หุตฺวา นิสฺเสณิํ ปาเตตฺวา – ‘‘อปฺปมตฺตา โหถ, อาวุโส’’ติ อญฺญมญฺญํ โอวทิตฺวา จิตฺตรุจิเกสุ ฐาเนสุ นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ อารภิํสุฯ

ตตฺเรโก เถโร ปญฺจเม ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺวา, ‘‘มม กิจฺจํ นิปฺผนฺนํ, อหํ อิมสฺมิํ ฐาเน กิํ กริสฺสามิ’’ติ อิทฺธิยา อุตฺตรกุรุโต ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา, ‘‘อาวุโส, อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชถ, ภิกฺขาจารกิจฺจํ มมายตฺตํ โหตุ, ตุมฺเห อตฺตโน กมฺมํ กโรถา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ นุ โข มยํ, อาวุโส, นิสฺเสณิํ ปาเตนฺตา เอวํ อโวจุมฺห – ‘โย ปฐมํ ธมฺมํ สจฺฉิกโรติ, โส ภิกฺขํ อาหรตุ, เตนาภตํ เสสา ปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสนฺตี’’’ติฯ ‘‘นตฺถิ, อาวุโส’’ติฯ ตุมฺเห อตฺตโน ปุพฺพเหตุนา ลภิตฺถ, มยมฺปิ สกฺโกนฺตา วฏฺฏสฺสนฺตํ กริสฺสาม, คจฺฉถ ตุมฺเหติฯ เถโร เต สญฺญาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ผาสุกฏฺฐาเน ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา คโต ฯ อปโร เถโร สตฺตเม ทิวเส อนาคามิผลํ ปตฺวา ตโต จุโต สุทฺธาวาสพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ อิตเร เถรา ตโต จุตา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา เตสุ เตสุ กุเลสุ นิพฺพตฺตาฯ เอโก คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลานคเร ราชเคเห นิพฺพตฺโต, เอโก มชฺฌนฺติกรฏฺเฐ ปริพฺพาชิกาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต, เอโก พาหิยรฏฺเฐ กุฏุมฺพิยเคเห นิพฺพตฺโต, เอโก ภิกฺขุนุปสฺสเย ชาโตฯ

อยํ ปน ทพฺพตฺเถโร มลฺลรฏฺเฐ อนุปิยนคเร เอกสฺส มลฺลรญฺโญ เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส มาตา อุปวิชญฺญา กาลมกาสิ, มตสรีรํ สุสานํ เนตฺวา ทารุจิตกํ อาโรเปตฺวา อคฺคิํ อทํสุฯ ตสฺสา อคฺคิเวคสนฺตตฺตํ อุทรปฏลํ ทฺเวธา อโหสิฯ ทารโก อตฺตโน ปุญฺญพเลน อุปฺปติตฺวา เอกสฺมิํ ทพฺพตฺถมฺเภ นิปติฯ ตํ ทารกํ คเหตฺวา อยฺยิกาย อทํสุฯ สา ตสฺส นามํ คณฺหนฺตี ทพฺพตฺถมฺเภ ปติตฺวา ลทฺธชีวิตตฺตา ‘‘ทพฺโพ’’ติสฺส นามํ อกาสิฯ ตสฺส จ สตฺตวสฺสิกกาเล สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร มลฺลรฏฺเฐ จาริกํ จรมาโน อนุปิยมฺพวเน วิหรติฯ