เมนู

3. ติกนิปาโต

1. องฺคณิกภารทฺวาชตฺเถรคาถาวณฺณนา

ติกนิปาเต อโยนิ สุทฺธิมนฺเวสนฺติ อายสฺมโต องฺคณิกภารทฺวาชตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท หิมวนฺตสมีเป อุกฺกฏฺเฐ นาม นคเร วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา องฺคณิกภารทฺวาโชติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต เนกฺขมฺมชฺฌาสยตาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อมรํ ตปํ จรนฺโต ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธํ ชนปทจาริกํ จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ตํ มิจฺฉาตปํ ปหาย สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.23.48-51) –

‘‘อุสภํ ปวรํ วีรํ, เวสฺสภุํ วิชิตาวินํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธเสฏฺฐมวนฺทหํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, วนฺทนาย อิทํ ผลํฯ

‘‘จตุวีสติกปฺปมฺหิ, วิกตานนฺทนามโก;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต ญาตีนํ อนุกมฺปาย อตฺตโน ชาติภูมิํ คนฺตฺวา พหู ญาตเก สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปตฺวา ตโต นิวตฺติตฺวา กุรุรฏฺเฐ กุณฺฑิยสฺส นาม นิคมสฺส อวิทูเร อรญฺเญ วสนฺโต เกนจิเทว กรณีเยน อุคฺคารามํ คโต อุตฺตราปถโต อาคเตหิ สนฺทิฏฺเฐหิ พฺราหฺมเณหิ สมาคโต เตหิ, ‘‘โภ ภารทฺวาช, กิํ ทิสฺวา พฺราหฺมณานํ สมยํ ปหาย อิมํ สมยํ คณฺหี’’ติ ปุจฺฉิโต เตสํ อิโต พุทฺธสาสนโต พหิทฺธา สุทฺธิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต –

[219]

‘‘อโยนิ สุทฺธิมนฺเวสํ, อคฺคิํ ปริจริํ วเน;

สุทฺธิมคฺคํ อชานนฺโต, อกาสิํ อมรํ ตป’’นฺติฯ – ปฐมํ คาถมาห;

ตตฺถ อโยนีติ อโยนิโส อนุปาเยนฯ สุทฺธินฺติ สํสารสุทฺธิํ ภวนิสฺสรณํฯ อนฺเวสนฺติ คเวสนฺโตฯ อคฺคิํ ปริจริํ วเนติ ‘‘อยํ สุทฺธิมคฺโค’’ติ อธิปฺปาเยน อรญฺญายตเน อคฺคิหุตสาลายํ อคฺยาคารํ กตฺวา อาหุติํ ปคฺคณฺหนฺโต อคฺคิเทวํ ปริจริํ เวเท วุตฺตวิธินา ปูเชสิํฯ สุทฺธิมคฺคํ อชานนฺโต, อกาสิํ อมรํ ตปนฺติ สุทฺธิยา นิพฺพานสฺส มคฺคํ อชานนฺโต อคฺคิปริจรณํ วิย ปญฺจตปตปฺปนาทิอตฺตกิลมถานุโยคํ ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ มญฺญาย อกาสิํ อจริํ ปฏิปชฺชิํฯ

เอวํ เถโร อสฺสมโต อสฺสมํ คจฺฉนฺโต วิย เวเท วุตฺตวิธินา อคฺคิปริจรณาทินา อนุฏฺฐาย สุทฺธิยา อปฺปตฺตภาเวน พหิทฺธา สุทฺธิยา อภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อิมสฺมิํเยว สาสเน สุทฺธิ จ มยา อธิคตาติ ทสฺเสนฺโต –

[220]

‘‘ตํ สุเขน สุขํ ลทฺธํ, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ – ทุติยคาถมาห;

ตตฺถ นฺติ ยสฺสตฺถาย สุทฺธิํ อนฺเวสนฺโต ตสฺส มคฺคํ อชานนฺโต อคฺคิํ ปริจริํ อมรํ ตปํ อจริํ, ตํ นิพฺพานสุขํ สุเขน สมถวิปสฺสนาย สุขาย ปฏิปทาย อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุปคมฺม มยา ลทฺธํ ปตฺตํ อธิคตํฯ

ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตนฺติ สตฺถุ สาสนธมฺมสฺส สุธมฺมตํ อวิปรีตนิยฺยานิกธมฺมสภาวํ ปสฺส ชานาหีติ ธมฺมาลปนวเสน วทติ, อตฺตานํ วา อาลปติฯ ตสฺส ลทฺธภาวํ ปน ทสฺเสนฺโต –

‘‘ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ –

อาห , ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ เอวํ สุทฺธิยา อธิคตตฺตา ‘‘อิโต ปฏฺฐายาหํ ปรมตฺถโต พฺราหฺมโณ’’ติ ทสฺเสนฺโต –

[221]

‘‘พฺรหฺมพนฺธุ ปุเร อาสิํ, อิทานิ โขมฺหิ พฺราหฺมโณ;

เตวิชฺโช นฺหาตโกจมฺหิ, โสตฺติโย จมฺหิ เวทคู’’ติฯ – ตติยํ คาถมาห;

ตสฺสตฺโถ – อิโต ปุพฺเพ ชาติมตฺเตน พฺราหฺมณภาวโต พฺราหฺมณานํ สมญฺญาย พฺรหฺมพนฺธุ นาม อาสิํฯ พาหิตปาปตฺตา ปน อิทานิ โข อรหตฺตาธิคเมน ปรมตฺถโต พฺราหฺมโณ จ อมฺหิฯ อิโต ปุพฺเพ ภวสญฺจยกรานํ ติสฺสนฺนํ เวทสงฺขาตานํ วิชฺชานํ อชฺฌยเนน สมญฺญามตฺเตน เตวิชฺโช นาม หุตฺวา อิทานิ ภวกฺขยกราย วิชฺชาย วเสน ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ อธิคตตฺตา ปรมตฺถโต เตวิชฺโช จ อมฺหิฯ ตถา อิโต ปุพฺเพ ภวสฺสาทคธิตาย นฺหาตกวตนิปฺผตฺติยา สมญฺญามตฺเตน นฺหาตโก นาม หุตฺวา อิทานิ อฏฺฐงฺคิกมคฺคชเลน สุวิกฺขาลิตกิเลสมลตาย ปรมตฺถโต นฺหาตโก จมฺหิฯ อิโต ปุพฺเพ อวิมุตฺตภวสฺสาทมนฺตชฺฌาเนน โวหารมตฺตโต โสตฺติโย นาม หุตฺวา อิทานิ สุวิมุตฺตภวสฺสาทธมฺมชฺฌาเนน ปรมตฺถโต โสตฺติโย จมฺหิฯ อิโต ปุพฺเพ อปฺปฏินิสฺสฏฺฐปาปธมฺมานํ เวทานํ คตมตฺเตน เวทคู นาม หุตฺวา อิทานิ เวทสงฺขาเตน มคฺคญาเณน สํสารมโหฆสฺส เวทสฺส จตุสจฺจสฺส จ ปารํ คตตฺตา อธิคตตฺตา ญาตตฺตา ปรมตฺถโต เวทคู ชาโตติฯ ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณา สาสเน อุฬารํ ปสาทํ ปเวเทสุํฯ

องฺคณิกภารทฺวาชตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปจฺจยตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปญฺจาหาหํ ปพฺพชิโตติ อายสฺมโต ปจฺจยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ วินตาย นาม นทิยา ตีเร คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มนุญฺญทสฺสนานิ มหนฺตานิ อุทุมฺพรผลานิ โอจินิตฺวา อุปนาเมสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ ภทฺทกปฺเป กสฺสเป ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺเก เวเนยฺยชนานุคฺคหํ กโรนฺเต ตสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ภาวนมนุยุญฺชนฺโต เอกทิวสํ สํสารทุกฺขํ จินฺเตตฺวา

อติวิย สญฺชาตสํเวโค วิหาเร นิสินฺโน ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อิโต น นิกฺขมิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺฐาย วายมนฺโต ญาณสฺส อปริปกฺกตฺตา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตุํ นาสกฺขิฯ โส กาลงฺกตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โรหิตนคเร ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปจฺจโยติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐิโต เอกทิวสํ มหาราชพลิํ กาตุํ อารภิฯ ตตฺถ มหาชโน สนฺนิปติฯ ตสฺมิํ สมาคเม ตสฺส ปสาทญฺชนนตฺถํ สตฺถา มหาชนสฺส เปกฺขนฺตสฺเสว อากาเส เวสฺสวเณน นิมฺมิเต รตนมยกูฏาคาเร รตนมยสีหาสเน นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ มหโต ชนกายสฺส ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ปจฺจยราชาปิ รชฺชํ ปหาย ปุริมเหตุสญฺโจทิโต ปพฺพชิฯ โส ยถา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล ปฏิญฺญํ อกาสิ, เอวํ ปฏิญฺญํ กตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา ตาวเทว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.39.15-20) –

‘‘วินตานทิยา ตีเร, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํฯ

‘‘ตสฺมิํ ปสนฺนมานโส, กิเลสมลโธวเน;

อุทุมฺพรผลํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํฯ