เมนู

ยทิ เอวํ ขีณาสวสฺส ปรินิพฺพานาภิกงฺขา, ยาว ปรินิพฺพานา อวฏฺฐานญฺจ กถนฺติ อาห ‘‘กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต’’ติ, กิเลสปรินิพฺพาเน สิทฺเธ สติปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา สโต สมฺปชาโน เกวลํ ขนฺธปรินิพฺพานกาลํ ปฏิกงฺขามิ, ตํ อุทิกฺขมาโน อาคมยมาโน วิหรามิ, น ปน เม มรเณ ชีวิเต วา อภินนฺทนา อตฺถิ อรหตฺตมคฺเคเนว ตสฺส สมุคฺฆาฏิตตฺตาติฯ

นิสภตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุสภตฺเถรคาถาวณฺณนา

อมฺพปลฺลวสงฺกาสนฺติ อายสฺมโต อุสภตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส โกสมฺพผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมิํ สากิยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุสโภติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ ญาติสมาคเม พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ โส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย สมณธมฺมํ อกตฺวา ทิวา สงฺคณิการาโม สกลรตฺติํ นิทฺทายมาโน วีตินาเมติฯ โส เอกทิวสํ มุฏฺฐสฺสติ อสมฺปชาโน นิทฺทํ โอกฺกนฺโต สุปิเน เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา อมฺพปลฺลววณฺณํ จีวรํ ปารุปิตฺวา หตฺถิคีวายํ นิสีทิตฺวา นครํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐํ ตตฺเถว มนุสฺเส สมฺปตฺเต ทิสฺวา ลชฺชาย หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห อตฺตานํ ทิสฺวา ปฏิพุทฺโธ, ‘‘อีทิสํ นาม สุปินํ มุฏฺฐสฺสตินา อสมฺปชาเนน นิทฺทายมาเนน มยา ทิฏฺฐ’’นฺติ อุปฺปนฺนสํเวโค วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.12-16) –

‘‘กกุธํ วิลสนฺตํว, เทวเทวํ นราสภํ;

รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, โกสมฺพํ อททิํ ตทาฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อถ เถโร ยถาทิฏฺฐํ สุปินํ องฺกุสํ กตฺวา อรหตฺตสฺส อธิคตตฺตา ตสฺเสว สุปินสฺส กิตฺตนวเสน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[197]

‘‘อมฺพปลฺลวสงฺกาสํ, อํเส กตฺวาน จีวรํ;

นิสินฺโน หตฺถิคีวายํ, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิํฯ

[198]

‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห, สํเวคํ อลภิํ ตทา;

โสหํ ทิตฺโต ตทา สนฺโต, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติฯ – คาถาทฺวยมาห;

ตตฺถ อมฺพปลฺลวสงฺกาสํ, อํเส กตฺวาน จีวรนฺติ อมฺพปลฺลวาการํ ปวาฬวณฺณํ จีวรํ ขนฺเธ กริตฺวา อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวาฯ คามนฺติ อตฺตโน ราชธานิํ หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺโน ปิณฺฑาย ปาวิสิํ, ปวิฏฺฐมตฺโตว มหาชเนน โอโลกิยมาโน หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห ฐิโต ปฏิพุชฺฌิํ, ปพุทฺโธว สํเวคํ อลภิํ ตทา ‘‘มุฏฺฐสฺสติ อสมฺปชาโน หุตฺวา นิทฺทาโยกฺกมเนน เอตํ ชาต’’นฺติฯ อปเร ปน ‘‘ราชาว หุตฺวา รตฺติภาเค เอวรูปํ สุปินํ ทิสฺวา วิภาตาย รตฺติยา หตฺถิกฺขนฺธํ อารุยฺห นครวีถิยํ จรนฺโต ตํ สุปินํ สริตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห สํเวคํ ลภิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อุทานํ อุทาเนนฺโต อิมา คาถา อภาสี’’ติ วทนฺติฯ ทิตฺโตติ ตสฺมิํ ราชกาเล ชาติมทโภคมทาทิปริทปฺปิโต สมาโน สํเวคมลภินฺติ โยชนาฯ

อุสภตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. กปฺปฏกุรตฺเถรคาถาวณฺณนา

อยมิติ กปฺปโฏติ อายสฺมโต กปฺปฏกุรตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ วินตาย นาม นทิยา ตีเร อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เกตกปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ยาว วยปฺปตฺติ, ตาว อญฺญํ อุปายํ อชานนฺโต กปฺปฏขณฺฑนิวาสโน สราวหตฺโถ ตตฺถ ตตฺถ กุรํ ปริเยสนฺโต วิจริ, เตน กปฺปฏกุโรตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ โส วยปฺปตฺโต ติณํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต เอกทิวสํ ติณลาวนตฺถํ อรญฺญํ คโต ตตฺถ อญฺญตรํ ขีณาสวตฺเถรํ ทิสฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิฯ ตสฺส เถโร ธมฺมํ กเถสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ‘‘กิํ เม อิมาย กิจฺฉชีวิกายา’’ติ ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน นิวตฺถกปฺปฏโจฬํ เอกสฺมิํ ฐาเน นิกฺขิปิฯ ยทา จสฺส อนภิรติ อุปฺปชฺชติ, ตทา ตํ กปฺปฏํ โอโลเกนฺตสฺส อนภิรติ วิคจฺฉติ, สํเวคํ ปฏิลภิฯ เอวํ กโรนฺโต สตฺตกฺขตฺตุํ อุปฺปพฺพชิฯ ตสฺส ตํ การณํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ อเถกทิวสํ กปฺปฏกุโร ภิกฺขุ ธมฺมสภายํ ปริสปริยนฺเต นิสินฺโน นิทฺทายติ, ตํ ภควา โจเทนฺโต –

[199]

‘‘อยมิติ กปฺปโฏ กปฺปฏกุโร, อจฺฉาย อติภริตาย;

อมตฆฏิกายํ ธมฺมกฏมตฺโต, กตปทํ ฌานานิ โอเจตุํฯ

[200]

‘‘มา โข ตฺวํ กปฺปฏ ปจาเลสิ, มา ตฺวํ อุปกณฺณมฺหิ ตาเฬสฺสํ;

น หิ ตฺวํ กปฺปฏ มตฺตมญฺญาสิ, สงฺฆมชฺฌมฺหิ ปจลายมาโน’’ติฯ –

คาถาทฺวยํ อภาสิฯ

ตตฺถ อยมิติ กปฺปโฏ กปฺปฏกุโรติ กปฺปฏกุโร ภิกฺขุ ‘‘อยํ มม กปฺปโฏ, อิมํ ปริทหิตฺวา ยถา ตถา ชีวามี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมิจฺฉาวิตกฺโก อจฺฉาย อติภริตาย อมตฆฏิกายํ มม อมตฆเฏ ตหํ ตหํ วสฺสนฺเต ‘‘อมตมธิคตํ อหมนุสาสามิ, อหํ ธมฺมํ เทเสมิ’’ (มหาว. 12; ม. นิ. 1.286; 2.342)ฯ