‘‘มิคลุทฺโท ปุเร อาสิํ, วิปิเน วิจรํ อหํ;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํฯ

‘‘กุรญฺชิยผลํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํ;

ปุญฺญกฺเขตฺตสฺส ตาทิโน, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ‘‘สตฺถารา วุตฺตํ, อตฺตนา วุตฺต’’นฺติ อุภยญฺหิ คาถํ ‘‘หตฺถิกฺขนฺธาวปติต’’นฺติอาทินา ปจฺจุทาหาสิฯ เตน อิทเมว อญฺญาพฺยากรณํ อโหสีติฯ

โสณโปฏิริยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. นิสภตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปญฺจ กามคุเณ หิตฺวาติ อายสฺมโต นิสภตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กปิตฺถผลมทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกลิยชนปเท กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา นิสโภติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สากิยโกลิยานํ สงฺคาเม พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ตทเหว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.7-11) –

‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;

รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, กปิตฺถํ อททิํ ผลํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

โส อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน สหายภิกฺขู ปมาทวิหาเรน กาลํ วีตินาเมนฺเต ทิสฺวา เต โอวทนฺโต –

[195]

‘‘ปญฺจ กามคุเณ หิตฺวา, ปิยรูเป มโนรเม;

สทฺธาย ฆรา นิกฺขมฺม, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภเว’’ติฯ –

ปฐมํ คาถํ อภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – พาลปุถุชฺชนสฺส ปิยายิตพฺพสภาวตาย ปิยรูเป มนุญฺญสภาวตาย มโนรเม รูปาทิเก ปญฺจ กามคุเณ กามโกฏฺฐาเส หิตฺวา ปหาย ปริจฺจชิตฺวา กมฺมผลสทฺธาย รตนตฺตยสทฺธาย จ วเสน ฆรา ฆรพนฺธนโต นิกฺขมฺม นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชฺชํ อุปคโต วิญฺญุชาติโก ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย ฆเฏนฺโต วายมนฺโต วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกโร ภเว ภเวยฺยาติฯ เอวํ เต ภิกฺขู โอวทิตฺวา ‘‘อยํ ปเร เอว สญฺญาเปนฺโต วิหรติ, ‘‘สยํ ปน อการโก’ติ มา จินฺตยิตฺถา’’ติ เตสํ อตฺตโน ปฏิปนฺนภาวํ ปกาเสนฺโต –

[196]

‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;

กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต’’ติฯ –

ทุติยคาถาย อญฺญํ พฺยากาสิฯ ตตฺถ นาภินนฺทามิ มรณนฺติ มรณํ น อภิกงฺขามิฯ นาภินนฺทามิ ชีวิตนฺติ อิทํ ปน ตสฺส การณวจนํ, ยสฺมา นาภินนฺทามิ ชีวิตํ, ตสฺมา นาภินนฺทามิ มรณนฺติฯ โย หิ อายติํ ชาติชรามรณาย กิเลสาภิสงฺขาเร อาจิโนติ อุปจิโนติ, โส ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติํ อภินนฺทนฺโต นานฺตริยกตาย อตฺตโน มรณมฺปิ อภินนฺทติ นาม การณสฺส อปฺปหีนตฺตา, ขีณาสโว ปน สพฺพโส อาจยคามิธมฺเม ปหาย อปจยคามิธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปริญฺญาตวตฺถุโก สพฺพโส ชีวิตํ อนภินนฺทนฺโต มรณมฺปิ อนภินนฺทติ นาม การณสฺส เอว สุปฺปหีนตฺตาฯ เตนาห – ‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิต’’นฺติฯ

ยทิ เอวํ ขีณาสวสฺส ปรินิพฺพานาภิกงฺขา, ยาว ปรินิพฺพานา อวฏฺฐานญฺจ กถนฺติ อาห ‘‘กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต’’ติ, กิเลสปรินิพฺพาเน สิทฺเธ สติปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา สโต สมฺปชาโน เกวลํ ขนฺธปรินิพฺพานกาลํ ปฏิกงฺขามิ, ตํ อุทิกฺขมาโน อาคมยมาโน วิหรามิ, น ปน เม มรเณ ชีวิเต วา อภินนฺทนา อตฺถิ อรหตฺตมคฺเคเนว ตสฺส สมุคฺฆาฏิตตฺตาติฯ

นิสภตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุสภตฺเถรคาถาวณฺณนา

อมฺพปลฺลวสงฺกาสนฺติ อายสฺมโต อุสภตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส โกสมฺพผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมิํ สากิยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุสโภติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ ญาติสมาคเม พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ โส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย สมณธมฺมํ อกตฺวา ทิวา สงฺคณิการาโม สกลรตฺติํ นิทฺทายมาโน วีตินาเมติฯ โส เอกทิวสํ มุฏฺฐสฺสติ อสมฺปชาโน นิทฺทํ โอกฺกนฺโต สุปิเน เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา อมฺพปลฺลววณฺณํ จีวรํ ปารุปิตฺวา หตฺถิคีวายํ นิสีทิตฺวา นครํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐํ ตตฺเถว มนุสฺเส สมฺปตฺเต ทิสฺวา ลชฺชาย หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห อตฺตานํ ทิสฺวา ปฏิพุทฺโธ, ‘‘อีทิสํ นาม สุปินํ มุฏฺฐสฺสตินา อสมฺปชาเนน นิทฺทายมาเนน มยา ทิฏฺฐ’’นฺติ อุปฺปนฺนสํเวโค วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.12-16) –

‘‘กกุธํ วิลสนฺตํว, เทวเทวํ นราสภํ;

รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, โกสมฺพํ อททิํ ตทาฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ