5. สมฺพุลกจฺจานตฺเถรคาถาวณฺณนา
เทโว จาติ อายสฺมโต สมฺพุลกจฺจานตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตรํสิํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ นิโรธา วุฏฺฐหิตฺวา ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตาลผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ‘‘สมฺพุโล’’ติ ลทฺธนาโม กจฺจานโคตฺตตาย สมฺพุลกจฺจาโนติ ปญฺญายิตฺถฯ
โส วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสมีเป เภรวาย นาม ปพฺพตคุหายํ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต วิหรติฯ อเถกทิวสํ มหา อกาลเมโฆ สตปฏลสหสฺสปฏโล ถเนนฺโต คชฺชนฺโต วิชฺชุลฺลตา นิจฺฉาเรนฺโต คฬคฬายนฺโต อุฏฺฐหิตฺวา วสฺสิตุํ อารภิ, อสนิโย ผลิํสุฯ ตํ สทฺทํ สุตฺวา อจฺฉตรจฺฉุวนมหิํสหตฺถิอาทโย ภีตตสิตา ภีตรวํ วิรวิํสุฯ เถโร ปน อารทฺธวิปสฺสนตฺตา กาเย ชีวิเต จ นิรเปกฺโข วิคตโลมหํโส ตํ อจินฺเตนฺโต วิปสฺสนายเมว กมฺมํ กโรนฺโต ฆมฺมาปคเมน อุตุสปฺปายลาเภน สมาหิตจิตฺโต ตาวเทว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา สห อภิญฺญาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.51.85-90) –
‘‘สตรํสี นาม ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;
วิเวกา วุฏฺฐหิตฺวาน, โคจรายาภินิกฺขมิฯ
‘‘ผลหตฺโถ อหํ ทิสฺวา, อุปคจฺฉิํ นราสภํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ตาลผลํ อทาสหํฯ
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –
[189]
‘‘เทโว จ วสฺสติ, เทโว จ คฬคฬายติ,
เอกโก จาหํ เภรเว พิเล วิหรามิ;
ตสฺส มยฺหํ เอกกสฺส เภรเว พิเล วิหรโต,
นตฺถิ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วาฯ
[190]
‘‘ธมฺมตา มเมสา ยสฺส เม, เอกกสฺส เภรเว พิเล;
วิหรโต นตฺถิ ภยํ วา, ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา’’ติฯ –
คาถาทฺวยํ อภาสิฯ
ตตฺถ เทโว จ วสฺสติ, เทโว จ คฬคฬายตีติ เทโว เมโฆ วสฺสติ จ, ‘‘คฬคฬา’’ติ จ กโรนฺโต คชฺชตีติ อตฺโถฯ คชฺชนฺตสฺส หิ อนุกรณเมตํฯ เอกโก จาหํ เภรเว พิเล วิหรามีติ อหญฺจ เอกโก อสหาโย สปฺปฏิภยายํ ปพฺพตคุหายํ วสามิ, ตสฺส มยฺหํ เอวํภูตสฺส เม สโต นตฺถิ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วาติ จิตฺตุตฺราสสญฺญิตํ ภยํ วา ตํนิมิตฺตกํ สรีรสฺส ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํสนมตฺตํ วา นตฺถิฯ
กสฺมาติ ตตฺถ การณมาห ‘‘ธมฺมตา มเมสา’’ติฯ อปริญฺญาตวตฺถุกสฺส หิ ตตฺถ อปฺปหีนจฺฉนฺทราคตาย ภยาทินา ภวิตพฺพํ, มยา ปน สพฺพโส ตตฺถ ปริญฺญาตํ, ตตฺถ จ ฉนฺทราโค สมุจฺฉินฺโน, ตสฺมา ภยาทีนํ อภาโว ธมฺมตา มเมสา มม ธมฺมสภาโว เอโสติ อญฺญํ พฺยากาสิฯ
สมฺพุลกจฺจานตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
6. นิตกตฺเถรคาถาวณฺณนา
กสฺส เสลูปมํ จิตฺตนฺติ อายสฺมโต นิตกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร อารามโคปโก หุตฺวา ชีวนฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาฬิเกรผลํ ทาตุกาโม อโหสิฯ สตฺถา ตํ อนุคฺคณฺหนฺโต อากาเสเยว ฐตฺวา ปฏิคฺคณฺหิฯ โส ตํ ทตฺวา อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวทิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา นิตโกติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโต ฆเฏนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.51.91-99) –
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, อารามิโก อหํ ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลญฺชเสฯ
‘‘นาฬิเกรผลํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํ;
อากาเส ฐิตโก สนฺโต, ปฏิคฺคณฺหิ มหายโสฯ
‘‘วิตฺติสญฺชนโน มยฺหํ, ทิฏฺฐธมฺมสุขาวโห;
ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ
‘‘อธิคจฺฉิํ ตทา ปีติํ, วิปุลญฺจ สุขุตฺตมํ;
อุปฺปชฺชเตว รตนํ, นิพฺพตฺตสฺส ตหิํ ตหิํฯ
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ
‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
อภิญฺญาปารมิปฺปตฺโต, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถเร ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน วิหรนฺเต ปธานปริคฺคาหโก เถโร ตํ อารญฺญายตนํ คนฺตฺวา ตตฺถ วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ ปริคฺคณฺหนตฺถํ ‘‘กสฺส เสลูปม’’นฺติอาทินา ปฐมํ คาถมาหฯ
