คหการก ทิฏฺโฐสีติ อิทานิ ปน เยน โส สกฺกา ทฏฺฐุํ, เตน อริยมคฺคญาณจกฺขุนา คหการก ทิฏฺโฐ อสิฯ ปุน เคหนฺติ ปุน อิมสฺมิํ สํสารวฏฺเฏ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํ น กาหสิ น กริสฺสสิฯ สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคาติ ตว สพฺพา อนวเสสกิเลสผาสุกา มยา ภคฺคาฯ ถูณิกา จ วิทาลิตาติ อิทานิ ตยา กาตพฺพสฺส อตฺตภาวเคหสฺส อวิชฺชาสงฺขาตา กณฺณิกา จ ภินฺนาฯ วิมริยาทิกตํ จิตฺตนฺติ มม จิตฺตํ วิคตนฺตํ กตํ, อายติํ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิตํฯ ตโต เอว อิเธว วิธมิสฺสติ อิมสฺมิํเยว ภเว วิทฺธํสิสฺสติ, จริมกจิตฺตนิโรเธน นิรุชฺฌิสฺสตีติ อตฺโถฯ

สิวกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุปวาณตฺเถรคาถาวณฺณนา

อรหํ สุคโตติ อายสฺมโต อุปวาณตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ธาตุํ คเหตฺวา มนุสฺสเทวนาคครุฬกุมฺภณฺฑยกฺขคนฺธพฺเพหิ สตฺตรตนมเย สตฺตโยชนิเก ถูเป กเต ตตฺถ สุโธตํ อตฺตโน อุตฺตราสงฺคํ เวฬคฺเค อาพนฺธิตฺวา ธชํ กตฺวา ปูชํ อกาสิฯ ตํ คเหตฺวา อภิสมฺมตโก นาม ยกฺขเสนาปติ เทเวหิ เจติยปูชารกฺขณตฺถํ ฐปิโต อทิสฺสมานกาโย อากาเส ธาเรนฺโต เจติยํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ อกาสิฯ โส ตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานโส อโหสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุปวาโณติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.56.122-178) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;

ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโตฯ

‘‘มหาชนา สมาคมฺม, ปูชยิตฺวา ตถาคตํ;

จิตฺตํ กตฺวาน สุคตํ, สรีรํ อภิโรปยุํฯ

‘‘สรีรกิจฺจํ กตฺวาน, ธาตุํ ตตฺถ สมานยุํ;

สเทวมนุสฺสา สพฺเพ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เตฯ

‘‘ปฐมา กญฺจนมยา, ทุติยา จ มณิมยา;

ตติยา รูปิยมยา, จตุตฺถี ผลิกามยาฯ

‘‘ตตฺถ ปญฺจมิกา เจว, โลหิตงฺกมยา อหุ;

ฉฏฺฐา มสารคลฺลสฺส, สพฺพํ รตนมยูปริฯ

‘‘ชงฺฆา มณิมยา อาสิ, เวทิกา รตนามยา;

สพฺพโสณฺณมโย ถูโป, อุทฺธํ โยชนมุคฺคโตฯ

‘‘เทวา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;

มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโนฯ

‘‘ธาตุ อาเวณิกา นตฺถิ, สรีรํ เอกปิณฺฑิตํ;

อิมมฺหิ พุทฺธถูปมฺหิ, กสฺสาม กญฺจุกํ มยํฯ

‘‘เทวา สตฺตหิ รตฺเนหิ, อญฺญํ วฑฺเฒสุํ โยชนํ;

ถูโป ทฺวิโยชนุพฺเพโธ, ติมิรํ พฺยปหนฺติ โสฯ

‘‘นาคา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;

มนุสฺสา เจว เทวา จ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เตฯ

‘‘มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา;

มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโนฯ

‘‘อินฺทนีลํ มหานีลํ, อโถ โชติรสํ มณิํ;

เอกโต สนฺนิปาเตตฺวา, พุทฺธถูปํ อฉาทยุํฯ

‘‘สพฺพํ มณิมยํ อาสิ, ยาวตา พุทฺธเจติยํ;

ติโยชนสมุพฺเพธํ, อาโลกกรณํ ตทาฯ

‘‘ครุฬา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;

มนุสฺสา เทวนาคา จ, พุทฺธปูชํ อกํสุ เตฯ

‘‘มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา;

มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโนฯ

‘‘สพฺพํ มณิมยํ ถูปํ, อกรุํ เต จ กญฺจุกํ;

โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํฯ

‘‘จตุโยชนมุพฺเพโธ, พุทฺธถูโป วิโรจติ;

โอภาเสติ ทิสา สพฺพา, สตรํสีว อุคฺคโตฯ

‘‘กุมฺภณฺฑา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;

มนุสฺสา เจว เทวา จ, นาคา จ ครุฬา ตถาฯ

‘‘ปจฺเจกํ พุทฺธเสฏฺฐสฺส, อกํสุ ถูปมุตฺตมํ;

มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกาฯ

‘‘มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน;

รตเนหิ ฉาเทสฺสาม, อายตํ พุทฺธเจติยํฯ

‘‘โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ;

ปญฺจโยชนมุพฺเพโธ, ถูโป โอภาสเต ตทาฯ

‘‘ยกฺขา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;

มนุสฺสา เทวนาคา จ, ครุฬา จ กุมฺภณฺฑกาฯ

‘‘ปจฺเจกํ พุทฺธเสฏฺฐสฺส, อกํสุ ถูปมุตฺตมํ;

มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกาฯ

‘‘มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน;

ผลิกา ฉาทยิสฺสาม, อายตํ พุทฺธเจติยํฯ

‘‘โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ;

ฉโยชนิกมุพฺเพโธ, ถูโป โอภาสเต ตทาฯ

‘‘คนฺธพฺพา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;

มนุชา เทวตา นาคา, กุมฺภณฺฑา ครุฬา ตถาฯ

‘‘สพฺเพ อกํสุ พุทฺธถูปํ, มยเมตฺถ อการกา;

มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโนฯ

‘‘เวทิโย สตฺต กตฺวาน, ธชํ ฉตฺตํ อกํสุ เต;

สพฺพโสณฺณมยํ ถูปํ, คนฺธพฺพา การยุํ ตทาฯ

‘‘สตฺตโยชนมุพฺเพโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา;

รตฺตินฺทิวา น ญายนฺติ, อาโลโก โหติ สพฺพทาฯ

‘‘อภิโภนฺติ น ตสฺสาภา, จนฺทสูรา สตารกา;

สมนฺตา โยชนสเต, ปทีโปปิ น ปชฺชลิฯ

‘‘เตน กาเลน เย เกจิ, ถูปํ ปูเชนฺติ มานุสา;

น เต ถูปํ อารุหนฺติ, อมฺพเร อุกฺขิปนฺติ เตฯ

‘‘เทเวหิ ฐปิโต ยกฺโข, อภิสมฺมตนามโก;

ธชํ วา ปุปฺผทามํ วา, อภิโรเปติ อุตฺตริํฯ

‘‘น เต ปสฺสนฺติ ตํ ยกฺขํ, ทามํ ปสฺสนฺติ คจฺฉโต;

เอวํ ปสฺสิตฺวา คจฺฉนฺตา, สพฺเพ คจฺฉนฺติ สุคฺคติํฯ

‘‘วิรุทฺธา เย ปาวจเน, ปสนฺนา เย จ สาสเน;

ปาฏิหีรํ ทฏฺฐุกามา, ถูปํ ปูเชนฺติ มานุสาฯ

‘‘นคเร หํสวติยา, อโหสิํ ภตโก ตทา;

อาโมทิตํ ชนํ ทิสฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทาฯ

‘‘อุฬาโร ภควา เนโส, ยสฺส ธาตุฆเร ทิสํ;

อิมา จ ชนตา ตุฏฺฐา, การํ กุพฺพํ น ตปฺปเรฯ

‘‘อหมฺปิ การํ กสฺสามิ, โลกนาถสฺส ตาทิโน;

ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, ภวิสฺสามิ อนาคเตฯ

‘‘สุโธตํ รชเกนาหํ, อุตฺตเรยฺยํ ปฏํ มม;

เวฬคฺเค อาลคฺเคตฺวาน, ธชํ อุกฺขิปิมมฺพเรฯ

‘‘อภิสมฺมตโก คยฺห, อมฺพเร หาสิ เม ธชํ;

วาเตริตํ ธชํ ทิสฺวา, ภิยฺโย หาสํ ชเนสหํฯ

‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สมณํ อุปสงฺกมิํ;

ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา, วิปากํ ปุจฺฉหํ ธเชฯ

‘‘โส เม กเถสิ อานนฺที, ปีติสญฺชนนํ มม;

ตสฺส ธชสฺส วิปากํ, อนุโภสฺสสิ สพฺพทาฯ

‘‘หตฺถิอสฺสรถาปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;

ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘สฏฺฐิตูริยสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;

ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ฉฬสีติ สหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;

วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลาฯ

‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสญฺญา ตนุมชฺฌิมา;

ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสสิ;

อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสสิฯ

‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;

ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

ปุญฺญกมฺเมน สญฺญุตฺโต, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสสิฯ

‘‘อสีติโกฏิํ ฉฑฺเฑตฺวา, ทาเส กมฺมกเร พหู;

โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสสิฯ

‘‘อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;

อุปวาโณติ นาเมน, เหสฺสสิ สตฺถุ สาวโกฯ

‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;

สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยิํ มมฯ

‘‘จกฺกวตฺติสฺส สนฺตสฺส, จาตุทฺทีปิสฺสรสฺส เม;

ตีณิ โยชนานิ สามนฺตา, อุสฺสียนฺติ ธชา สทาฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ธชทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อถายสฺมา อุปวาโณ ภควโต อุปฏฺฐาโก อโหสิฯ เตน จ สมเยน ภควโต วาตาพาโธ อุปฺปชฺชิฯ เถรสฺส จ คิหิสหาโย เทวหิโต นาม พฺราหฺมโณ สาวตฺถิยํ ปฏิวสติฯ โส เถรํ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปเวเทสิฯ อถายสฺมา อุปวาโณ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสนํ อุปคจฺฉิฯ พฺราหฺมโณ ‘‘เกนจิ อญฺเญน ปโยชเนน เถโร อาคโต’’ติ ญตฺวา, ‘‘วเทยฺยาถ, ภนฺเต, เกนตฺโถ’’ติ อาหฯ เถโร ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ปโยชนํ อาจิกฺขนฺโต –

[185]

‘‘อรหํ สุคโต โลเก, วาเตหาพาธิโก มุนิ;

สเจ อุณฺโหทกํ อตฺถิ, มุนิโน เทหิ พฺราหฺมณฯ

[186]

‘‘ปูชิโต ปูชเนยฺยานํ, สกฺกเรยฺยาน สกฺกโต;

อปจิโตปเจยฺยานํ, ตสฺส อิจฺฉามิ หาตเว’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตสฺสตฺโถ – โย อิมสฺมิํ โลเก ปูชเนยฺยานํ ปูเชตพฺเพหิ สกฺกาทีหิ เทเวหิ มหาพฺรหฺมาทีหิ จ พฺรหฺเมหิ ปูชิโต, สกฺกเรยฺยานํ สกฺกาตพฺเพหิ พิมฺพิสารโกสลราชาทีหิ สกฺกโต, อปเจยฺยานํ อปจายิตพฺเพหิ มเหสีหิ ขีณาสเวหิ อปจิโต, กิเลเสหิ อารกตฺตาทินา อรหํ, โสภนคมนาทินา สุคโต สพฺพญฺญู มุนิ มยฺหํ สตฺถา เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา, โส ทานิ วาเตหิ วาตเหตุ วาตกฺโขภนิมิตฺตํ อาพาธิโก ชาโตฯ สเจ, พฺราหฺมณ, อุณฺโหทกํ อตฺถิ, ตสฺส วาตาพาธวูปสมนตฺถํ ตํ หาตเว อุปเนตุํ อิจฺฉามีติฯ

ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ อุณฺโหทกํ ตทนุรูปํ วาตารหญฺจ เภสชฺชํ ภควโต อุปนาเมสิฯ เตน จ สตฺถุ โรโค วูปสมิฯ ตสฺส ภควา อนุโมทนํ อกาสีติฯ

อุปวาณตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อิสิทินฺนตฺเถรคาถาวณฺณนา

ทิฏฺฐา มยาติ อายสฺมโต อิสิทินฺนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต พีชนิํ คเหตฺวา โพธิยา ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สุนาปรนฺตชนปเท เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อิสิทินฺโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ จนฺทนมาฬปฏิคฺคหเณ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา อคารํ อชฺฌาวสติฯ ตสฺส หิตานุกมฺปินี เทวตา ตํ โจเทนฺตี –

[187]

‘‘ทิฏฺฐา มยา ธมฺมธรา อุปาสกา, กามา อนิจฺจา อิติ ภาสมานา;

สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ เต อเปกฺขาฯ

[188]

‘‘อทฺธา น ชานนฺติ ยโตธ ธมฺมํ, กามา อนิจฺจา อิติ จาปิ อาหุ;

ราคญฺจ เตสํ น พลตฺถิ เฉตฺตุํ, ตสฺมา สิตา ปุตฺตทารํ ธนญฺจา’’ติฯ –

คาถาทฺวยมภาสิฯ