อถ ปาปานิ กมฺมานิ, กรํ พาโล น พุชฺฌตีติ เอวํ สํสาเร อนิจฺเจปิ สมาเน พาโล โลภวเสน วา โกธวเสน วา ปาปานิ กมฺมานิ กโรติ, กโรนฺโตปิ น พุชฺฌติ, ปาปํ กโรนฺโต จ ‘‘ปาปํ กโรมี’’ติ อพุชฺฌนโก นาม นตฺถิ, ‘‘อิมสฺส กมฺมสฺส เอวรูโป ทุกฺโข วิปาโก’’ติ ปน อชานนโต ‘‘น พุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ ปจฺฉาสฺส กฏุกํ โหตีติ ยทิปิ ปาปสฺส กมฺมสฺส อายูหนกฺขเณ ‘‘อิมสฺส กมฺมสฺส เอวรูโป วิปาโก’’ติ น พุชฺฌติ, ตโต ปจฺฉา ปน นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตสฺส อสฺส พาลสฺส กฏุกํ อนิฏฺฐํ ทุกฺขเมว โหติฯ วิปาโก หิสฺส ปาปโก ยสฺมา อสฺส ปาปกมฺมสฺส นาม วิปาโก ปาปโก นิหีโน อนิฏฺโฐ เอวาติฯ อิมํ ปน โอวาทํ สุตฺวา เถรสฺส กนิฏฺฐภาตา ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว สทตฺถํ นิปฺผาเทสิฯ

เหรญฺญกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. โสมมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปริตฺตํ ทารุนฺติ อายสฺมโต โสมมิตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต พุทฺธคุเณ สุตฺวา ปสนฺนมานโส เอกทิวสํ กิํสุกรุกฺขํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา ปุปฺผานิ คเหตฺวา สตฺถารํ อุทฺทิสฺส อากาเส ขิปิตฺวา ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท พาราณสิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โสมมิตฺโตติ ลทฺธนาโม ติณฺณํ เวทานํ ปารคู หุตฺวา วิมเลน นาม เถเรน กตปริจยตฺตา อภิณฺหํ ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ธมฺมํ สุตฺวา สาสเน ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรนฺโต วิจรติฯ วิมลตฺเถโร ปน กุสีโต มิทฺธพหุโล รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมติฯ โสมมิตฺโต ‘‘กุสีตํ นาม นิสฺสาย โก คุโณ’’ติ ตํ ปหาย มหากสฺสปตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.25-30) –

‘‘กิํสุกํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, ปคฺคเหตฺวาน อญฺชลิํ;

พุทฺธเสฏฺฐํ สริตฺวาน, อากาเส อภิปูชยิํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;

นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมลตฺเถรํ โอวาเทน ตชฺเชนฺโต –

[147]

‘‘ปริตฺตํ ทารุมารุยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเว;

เอวํ กุสีตมาคมฺม, สาธุชีวีปิ สีทติ;

ตสฺมา ตํ ปริวชฺเชยฺย, กุสีตํ หีนวีริยํฯ

[148]

‘‘ปวิวิตฺเตหิ อริเยหิ, ปหิตตฺเตหิ ฌายิภิ;

นิจฺจํ อารทฺธวีริเยหิ, ปณฺฑิเตหิ สหาวเส’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ ปริตฺตํ ทารุมารุยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเวติ เปสโลปิ กุลปุตฺโต กุสีตํ อลสปุคฺคลํ นิสฺสาย สีทติ สํสาเร ปตติ, น ตสฺส ปารํ นิพฺพานํ คจฺฉติฯ ยสฺมา เอตเทวํ, ตสฺมา ตํ อธิกุสลธมฺมวเสน สีสํ อนุกฺขิปิตฺวา กุจฺฉิตํ สีทนโต กุสีตํ วีริยารมฺภาภาวโต หีนวีริยํ ปุคฺคลํ สพฺพถา วชฺเชยฺย, น ตสฺส ทิฏฺฐานุคติํ อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ

เอวํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย คาถาย โกสชฺเช อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วีริยารมฺเภ อานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘ปวิวิตฺเตหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตสฺสตฺโถ – เย ปน กายวิเวกสมฺภเวน ปวิวิตฺตา, ตโต เอว กิเลเสหิ อารกตฺตา อริยา, นิพฺพานํ ปติเปสิตตฺตตาย ปหิตตฺตา อารมฺมณูปนิชฺฌานวเสน ลกฺขณูปนิชฺฌานวเสน จ ฌายิโน, สพฺพกาลํ ปคฺคหิตวีริยตาย อารทฺธวีริยา, โลกิยโลกุตฺตรเภทาย ปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา ปณฺฑิตา, เตหิเยว สห อาวเสยฺย สทตฺถํ นิปฺผาเทตุกาโม สํวเสยฺยาติฯ ตํ สุตฺวา วิมลตฺเถโร สํวิคฺคมานโส วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา สทตฺถํ อาราเธสิฯ สฺวายมตฺโถ ปรโต อาคมิสฺสติฯ

โสมมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สพฺพมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

ชโน ชนมฺหิ สมฺพทฺโธติ อายสฺมโต สพฺพมิตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต ทฺวานวุเต กปฺเป ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วนจาริโก หุตฺวา วเน มิเค วธิตฺวา มํสํ ขาทนฺโต ชีวติฯ อถสฺส ภควา อนุคฺคณฺหนตฺถํ วสนฏฺฐานสมีเป ตีณิ ปทเจติยานิ ทสฺเสตฺวา ปกฺกามิฯ โส อตีตกาเล สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ กตปริจยตฺตา จกฺกงฺกิตานิ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส โกรณฺฑปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา เตน ปุญฺญกมฺเมน ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถินคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, สพฺพมิตฺโตติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโต วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วุฏฺฐวสฺโส ภควนฺตํ วนฺทิตุํ สาวตฺถิํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มาควิเกหิ โอฑฺฑิเต ปาเส มิคโปตกํ พทฺธํ อทฺทสฯ มาตา ปนสฺส มิคี ปาสํ อปฺปวิฏฺฐาปิ ปุตฺตสิเนเหน ทูรํ น คจฺฉติ, มรณภเยน ปาสสมีปมฺปิ น อุปคจฺฉติ มิคโปตโก จ ภีโต อิโต จิโต จ ปริวตฺเตนฺโต กรุณํ วิลปติ, ตํ ทิสฺวา เถโร , ‘‘อโห สตฺตานํ สฺเนหเหตุกํ ทุกฺข’’นฺติ คจฺฉนฺโต ตโต ปรํ สมฺพหุเล โจเร เอกํ ปุริสํ ชีวคาหํ คเหตฺวา ปลาลเวณิยา สรีรํ เวเฐตฺวา ฌาเปนฺเต, ตญฺจ มหาวิรวํ วิรวนฺตํ ทิสฺวา ตทุภยํ นิสฺสาย สญฺชาตสํเวโค เตสํ โจรานํ สุณนฺตานํเยว –

[149]

‘‘ชโน ชนมฺหิ สมฺพทฺโธ, ชนเมวสฺสิโต ชโน;

ชโน ชเนน เหฐียติ, เหเฐติ จ ชโน ชนํฯ

[150]

‘‘โก หิ ตสฺส ชเนนตฺโถ, ชเนน ชนิเตน วา;

ชนํ โอหาย คจฺฉํ ตํ, เหฐยิตฺวา พหุํ ชน’’นฺติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ ชโนติ อนฺธพาลชโนฯ ชนมฺหีติ อญฺเญ ชเนฯ สมฺพทฺโธติ ตณฺหาพนฺธเนน พทฺโธฯ ‘‘อยํ เม ปุตฺโต, มาตา’’ติอาทินา ปฏิพทฺโธฯ อยเมว วา ปาโฐ, ‘‘อิเม มํ โปเสนฺติ, อหํ อิเม นิสฺสาย ชีวามี’’ติ ปฏิพทฺธจิตฺโตติ อตฺโถฯ ชนเมวสฺสิโต ชโนติ ‘‘อยํ เม ปุตฺโต, ธีตา’’ติอาทินา อญฺญเมว ชนํ อญฺโญ ชโน อสฺสิโต ตณฺหาย อลฺลีโน ปริคฺคยฺห ฐิโตฯ ชโน ชเนน เหฐียติ, เหเฐติ จ ชโน ชนนฺติ กมฺมสฺสกตาย ยถาภูตาวโพธสฺส จ อภาวโต อชฺฌุเปกฺขนํ อกตฺวา โลภวเสน ยถา ชโน ชนํ อสฺสิโต, เอวํ โทสวเสน ชโน ชเนน เหฐียติ วิพาธียติฯ ‘‘ตยิทํ มยฺหํว อุปริ เหฐนผลวเสน ปริปติสฺสตี’’ติ อชานนฺโต เหเฐติ จ ชโน ชนํฯ

โก หิ ตสฺส ชเนนตฺโถติ ตสฺส อญฺญชนสฺส อญฺเญน ชเนน ตณฺหาวเสน อสฺสิเตน โทสวเสน เหฐิเตน วา โก อตฺโถฯ ชเนน ชนิเตน วาติ มาตาปิตา หุตฺวา เตน อญฺเญน ชเนน ชนิเตน วา โก อตฺโถฯ