10. วสภตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปุพฺเพ หนติ อตฺตานนฺติ อายสฺมโต วสภตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต พุทฺธสุญฺเญ โลเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา เนกฺขมฺมชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จุทฺทสสหสฺสตาปสปริวาโร หิมวนฺตสฺส อวิทูเร สมคฺเค นาม ปพฺพเต อสฺสมํ กาเรตฺวา วสนฺโต ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ตาปสานํ โอวาทานุสาสนิโย เทนฺโต เอกทิวสํ เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ โข ทานิ อิเมหิ ตาปเสหิ สกฺกโต ครุกโต ปูชิโต วิหรามิ, มยา ปน ปูเชตพฺโพ น อุปลพฺภติ, ทุกฺโข โข ปนายํ โลเก ยทิทํ อครุวาโส’’ติฯ เอวํ ปน จินฺเตตฺวา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการตาย ปุริมพุทฺธานํ เจติเย อตฺตนา กตํ ปูชาสกฺการํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘ยํนูนาหํ ปุริมพุทฺเธ อุทฺทิสฺส ปุลินเจติยํ กตฺวา ปูชํ กเรยฺย’’นฺติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อิทฺธิยา ปุลินถูปํ สุวณฺณมยํ มาเปตฺวา สุวณฺณมยาทีหิ ติสหสฺสมตฺเตหิ ปุปฺเผหิ เทวสิกํ ปูชํ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ปุญฺญานิ กตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ ตตฺถปิ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต ตาวติํเส นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ ลิจฺฉวิราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วสโภติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ภควโต เวสาลิคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.57-92) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, สมคฺโค นาม ปพฺพโต;

อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตาฯ

‘‘นารโท นาม นาเมน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;

จตุทฺทสสหสฺสานิ, สิสฺสา ปริจรนฺติ มํฯ

‘‘ปฏิสลฺลีนโก สนฺโต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;

สพฺโพ ชโน มํ ปูเชติ, นาหํ ปูเชมิ กิญฺจนํฯ

‘‘น เม โอวาทโก อตฺถิ, วตฺตา โกจิ น วิชฺชติ;

อนาจริยุปชฺฌาโย, วเน วาสํ อุเปมหํฯ

‘‘อุปาสมาโน ยมหํ, ครุจิตฺตํ อุปฏฺฐเห;

โส เม อาจริโย นตฺถิ, วนวาโส นิรตฺถโกฯ

‘‘อายาคํ เม คเวสิสฺสํ, ครุํ ภาวนิยํ ตถา;

สาวสฺสโย วสิสฺสามิ, น โกจิ ครหิสฺสติฯ

‘‘อุตฺตานกูลา นทิกา, สุปติตฺถา มโนรมา;

สํสุทฺธปุลินากิณฺณา, อวิทูเร มมสฺสมํฯ

‘‘นทิํ อมริกํ นาม, อุปคนฺตฺวานหํ ตทา;

สํวฑฺฒยิตฺวา ปุลินํ, อกํ ปุลินเจติยํฯ

‘‘เย เต อเหสุํ สมฺพุทฺธา, ภวนฺตกรณา มุนี;

เตสํ เอตาทิโส ถูโป, ตํ นิมิตฺตํ กโรมหํฯ

‘‘กริตฺวา ปุลินํ ถูปํ, โสวณฺณํ มาปยิํ อหํ;

โสณฺณกิงฺกณิปุปฺผานิ, สหสฺเส ตีณิ ปูชยิํฯ

‘‘สายปาตํ นมสฺสามิ, เวทชาโต กตญฺชลี;

สมฺมุขา วิย สมฺพุทฺธํ, วนฺทิํ ปุลินเจติยํฯ

‘‘ยทา กิเลสา ชายนฺติ, วิตกฺกา เคหนิสฺสิตา;

สรามิ สุกตํ ถูปํ, ปจฺจเวกฺขามิ ตาวเทฯ

‘‘อุปนิสฺสาย วิหรํ, สตฺถวาหํ วินายกํ;

กิเลเส สํวเสยฺยาสิ, น ยุตฺตํ ตว มาริสฯ

‘‘สห อาวชฺชิเต ถูเป, คารวํ โหติ เม ตทา;

กุวิตกฺเก วิโนเทสิํ, นาโค ตุตฺตฏฺฏิโต ยถาฯ

‘‘เอวํ วิหรมานํ มํ, มจฺจุราชาภิมทฺทถ;

ตตฺถ กาลงฺกโต สนฺโต, พฺรหฺมโลกมคจฺฉหํฯ

‘‘ยาวตายุํ วสิตฺวาน, ติทิเว อุปปชฺชหํ;

อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยิํฯ

‘‘สตานํ ตีณิกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;

ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํฯ

‘‘โสณฺณกิงฺกณิปุปฺผานํ, วิปากํ อนุโภมหํ;

ธาตีสตสหสฺสานิ, ปริวาเรนฺติ มํ ภเวฯ

‘‘ถูปสฺส ปริจิณฺณตฺตา, รโชชลฺลํ น ลิมฺปติ;

คตฺเต เสทา น มุจฺจนฺติ, สุปฺปภาโส ภวามหํฯ

‘‘อโห เม สุกโต ถูโป, สุทิฏฺฐามริกา นที;

ถูปํ กตฺวาน ปุลินํ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํฯ

‘‘กุสลํ กตฺตุกาเมน, ชนฺตุนา สารคาหินา;

นตฺถิ เขตฺตํ อเขตฺตํ วา, ปฏิปตฺตีว สาธกาฯ

‘‘ยถาปิ พลวา โปโส, อณฺณวํตริตุสฺสเห;

ปริตฺตํ กฏฺฐมาทาย, ปกฺขนฺเทยฺย มหาสรํฯ

‘‘อิมาหํ กฏฺฐํ นิสฺสาย, ตริสฺสามิ มโหทธิํ;

อุสฺสาเหน วีริเยน, ตเรยฺย อุทธิํ นโรฯ

‘‘ตเถว เม กตํ กมฺมํ, ปริตฺตํ โถกกญฺจ ยํ;

ตํ กมฺมํ อุปนิสฺสาย, สํสารํ สมติกฺกมิํฯ

‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

สาวตฺถิยํ ปุเร ชาโต, มหาสาเล สุอฑฺฒเกฯ

‘‘สทฺธา มาตา ปิตา มยฺหํ, พุทฺธสฺส สรณํ คตา;

อุโภ ทิฏฺฐปทา เอเต, อนุวตฺตนฺติ สาสนํฯ

‘‘โพธิปปฏิกํ คยฺห, โสณฺณถูปมการยุํ;

สายปาตํ นมสฺสนฺติ, สกฺยปุตฺตสฺส สมฺมุขาฯ

‘‘อุโปสถมฺหิ ทิวเส, โสณฺณถูปํ วินีหรุํ;

พุทฺธสฺส วณฺณํ กิตฺเตนฺตา, ติยามํ วีตินามยุํฯ

‘‘สห ทิสฺวานหํ ถูปํ, สริํ ปุลินเจติยํ;

เอกาสเน นิสีทิตฺวา, อรหตฺตมปาปุณิํฯ

‘‘คเวสมาโน ตํ วีรํ, ธมฺมเสนาปติทฺทสํ;

อคารา นิกฺขมิตฺวาน, ปพฺพชิํ ตสฺส สนฺติเกฯ

‘‘ชาติยา สตฺตวสฺเสน, อรหตฺตมปาปุณิํ;

อุปสมฺปาทยี พุทฺโธ, คุณมญฺญาย จกฺขุมาฯ

‘‘ทารเกเนว สนฺเตน, กิริยํ นิฏฺฐิตํ มยา;

กตํ เม กรณียชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนฯ

‘‘สพฺพเวรภยาตีโต, สพฺพสงฺคาติโค อิสิ;

สาวโก เต มหาวีร, โสณฺณถูปสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ทายกานุคฺคหํ กโรนฺโต เตหิ อุปนีเต ปจฺจเย น ปฏิกฺขิปติ, ยถาลทฺเธเยว ปริภุญฺชติฯ ตํ ปุถุชฺชนา ‘‘อยํ กายทฬฺหิพหุโล อรกฺขิตจิตฺโต’’ติ มญฺญมานา อวมญฺญนฺติฯ

เถโร ตํ อคเณนฺโตว วิหรติฯ ตสฺส ปน อวิทูเร อญฺญตโร กุหกภิกฺขุ ปาปิจฺโฉ สมาโน อปฺปิจฺโฉ วิย สนฺตุฏฺโฐ วิย อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต โลกํ วญฺเจนฺโต วิหรติฯ มหาชโน ตํ อรหนฺตํ วิย สมฺภาเวติฯ อถสฺส สกฺโก เทวานมินฺโท ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กิํ นาม กุหโก กโรตี’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร ปาปิจฺฉํ ครหนฺโต –

[139]

‘‘ปุพฺเพ หนติ อตฺตานํ, ปจฺฉา หนติ โส ปเร;

สุหตํ หนฺติ อตฺตานํ, วีตํเสเนว ปกฺขิมาฯ

[140]

‘‘น พฺราหฺมโณ พหิวณฺโณ, อนฺโตวณฺโณ หิ พฺราหฺมโณ;

ยสฺมิํ ปาปานิ กมฺมานิ, ส เว กณฺโห สุชมฺปตี’’ติฯ – คาถาทฺวยมาห;

ตตฺถ ปุพฺเพ หนติ อตฺตานนฺติ กุหกปุคฺคโล อตฺตโน กุหกวุตฺติยา โลกํ วญฺเจนฺโต ปาปิจฺฉตาทีหิ ปาปธมฺเมหิ ปฐมเมว อตฺตานํ หนติ, อตฺตโน กุสลโกฏฺฐาสํ วินาเสติฯ ปจฺฉา หนติ โส ปเรติ โส กุหโก ปฐมํ ตาว วุตฺตนเยน อตฺตานํ หนฺตฺวา ปจฺฉา ปเร เยหิ ‘‘อยํ ภิกฺขุ เปสโล อริโย’’ติ วา สมฺภาเวนฺเตหิ การา กตา, เต หนติ เตสํ การานิ อตฺตนิ กตานิ อมหปฺผลานิ กตฺวา ปจฺจยวินาสเนน วินาเสติฯ สติปิ กุหกสฺส อุภยหนเน อตฺตหนเน ปน อยํ วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต อาห สุหตํ หนฺติ อตฺตานนฺติฯ โส กุหโก อตฺตานํ หนนฺโต สุหตํ กตฺวา หนฺติ วินาเสติ, ยถา กิํ? วีตํเสเนว ปกฺขิมาติ, วีตํโสติ ทีปกสกุโณ, เตนฯ ปกฺขิมาติ สากุณิโกฯ ยถา เตน วีตํสสกุเณน อญฺเญ สกุเณ วญฺเจตฺวา หนนฺโต อตฺตานํ อิธ โลเกปิ หนติ วิญฺญุครหสาวชฺชสภาวาทินา, สมฺปรายํ ปน ทุคฺคติปริกฺกิเลเสน หนติเยว, น ปน เต สกุเณ ปจฺฉา หนฺตุํ สกฺโกติ, เอวํ กุหโกปิ โกหญฺเญน โลกํ วญฺเจตฺวา อิธ โลเกปิ อตฺตานํ หนติ วิปฺปฏิสารวิญฺญุครหาทีหิ, ปรโลเกปิ ทุคฺคติปริกฺกิเลเสหิ, น ปน เต ปจฺจยทายเก อปายทุกฺขํ ปาเปติฯ

อปิจ กุหโก ทกฺขิณาย อมหปฺผลภาวกรเณเนว ทายกํ หนตีติ วุตฺโต, น นิปฺผลภาวกรเณนฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ทุสฺสีลสฺส มนุสฺสภูตสฺส ทานํ ทตฺวา สหสฺสคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. 3.379)ฯ เตนาห ‘‘สุหตํ หนฺติ อตฺตาน’’นฺติฯ

เอวํ พาหิรปริมชฺชนมตฺเต ฐิตา ปุคฺคลา สุทฺธา นาม น โหนฺติ, อพฺภนฺตรสุทฺธิยา เอว ปน สุทฺธา โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น พฺราหฺมโณ’’ติ ทุติยํ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – อิริยาปถสณฺฐปนาทิพหิสมฺปตฺติมตฺเตน พฺราหฺมโณ น โหติฯ สมฺปตฺติอตฺโถ หิ อิธ วณฺณ-สทฺโทฯ อพฺภนฺตเร ปน สีลาทิสมฺปตฺติยา พฺราหฺมโณ โหติ, ‘‘พาหิตปาโป พฺราหฺมโณ’’ติ กตฺวาฯ ตสฺมา ‘‘ยสฺมิํ ปาปานิ ลามกานิ กมฺมานิ สํวิชฺชนฺติ, เอกํเสน โส กณฺโห นิหีนปุคฺคโล’’ติ สุชมฺปติ, เทวานมินฺท, ชานาหิฯ ตํ สุตฺวา สกฺโก กุหกภิกฺขุํ ตชฺเชตฺวา ‘‘ธมฺเม วตฺตาหี’’ติ โอวทิตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

วสภตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุกนิปาเต ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยวคฺโค