9. โคตมตฺเถรคาถาวณฺณนา

สุขํ สุปนฺตีติ อายสฺมโต โคตมตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อาโมทผลมทาสิฯ เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โคตโมติ ลทฺธนาโม สตฺตวสฺสิกกาเล อุปนยนํ กตฺวา รตนภิกฺขํ จริตฺวา สหสฺสํ ลภิตฺวา ตํ ตาทิเส ฐาเน ฐเปตฺวา วตํ จรนฺโต โสฬสสตฺตรสวสฺสุทฺเทสิกกาเล อกลฺยาณมิตฺเตหิ กาเมสุ ปรินียมาโน เอกิสฺสา รูปูปชีวินิยา ตํ สหสฺสภณฺฑิกํ ทตฺวา พฺรหฺมจริยวินาสํ ปตฺวา ตาย จสฺส พฺรหฺมจาริรูปํ ทิสฺวา วิรตฺตากาเร ทสฺสิเต เอกรตฺติวาเสเนว นิพฺพินฺนรูโป อตฺตโน พฺรหฺมจริยนิวาสํ ธนชานิญฺจ สริตฺวา ‘‘อยุตฺตํ มยา กต’’นฺติ วิปฺปฏิสารี อโหสิฯ สตฺถา ตสฺส เหตุสมฺปตฺติํ จิตฺตาจารญฺจ ญตฺวา ตสฺส อาสนฺนฏฺฐาเน อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ โส สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปสงฺกมิ, ตสฺส ภควา ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชนฺโต ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.51.80-84) –

‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;

รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, อาโมทมททิํ ผลํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ฌานสุเขน ผลสุเขน วีตินาเมนฺตํ เอโก คิหิสหาโย อุปคนฺตฺวา, ‘‘อาวุโส, ตยา รตนภิกฺขาย ลทฺธํ ปพฺพชนฺโต กิํ อกาสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘อิทํ นาม กต’’นฺติ อนาจิกฺขิตฺวา มาตุคาเม โทสํ ปกาเสตฺวา อตฺตโน วีตราคภาเวน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘สุขํ สุปนฺตี’’ติอาทินา คาถาทฺวยมาหฯ

[137] ตตฺถ สุขํ สุปนฺติ มุนโย, เย อิตฺถีสุ น พชฺฌเรติ เย อิตฺถีสุ วิสยภูตาสุ นิมิตฺตภูตาสุ วา ราคพนฺธเนน น พชฺฌนฺติ, เต มุนโย ตปสฺสิโน สํยตินฺทฺริยา สุขํ สุปนฺติ สุขํ วิหรนฺติ, นตฺถิ เตสํ ทุกฺขนฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สุปนฺตี’’ติ หิ นิทสฺสนมตฺตเมตํฯ สทา เว รกฺขิตพฺพาสูติ เอกํเสน สพฺพกาลํ รกฺขิตพฺพาสุฯ อิตฺถิโย หิ สตฺตภูมิเก นิปฺปุริเส ปาสาเท อุปริภูมิยํ วสาเปตฺวาปิ, กุจฺฉิยํ ปกฺขิปิตฺวาปิ น สกฺกา รกฺขิตุํ, ตสฺมา ตา กิฏฺฐาทิคาวิโย วิย สพฺพกาลํ รกฺขณียา โหนฺติฯ พหุจิตฺตตาย วา สามิเกน วตฺถาลงฺการานุปฺปทานาทินา จิตฺตญฺญถตฺตโต สพฺพกาลํ รกฺขิตพฺพาฯ สรีรสภาวํ วา มาลาคนฺธาทีหิ ปฏิจฺฉาทนวเสน รกฺขิตพฺพจิตฺตตาย รกฺขิตพฺพาติฯ ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภนฺติ ยาสุ สจฺจวจนํ ลทฺธุํ น สกฺกา, อิตฺถิโย หิ อคฺคิมฺปิ ปวิสนฺติ, วิสมฺปิ ขาทนฺติ, สตฺถมฺปิ อาหรนฺติ, อุพฺพนฺธิตฺวาปิ กาลํ กโรนฺติ, น ปน สจฺเจ ฐาตุํ สกฺโกนฺติฯ ตสฺมา เอวรูปา อิตฺถิโย วชฺเชตฺวา ฐิตา มุนโย สุขิตา วตาติ ทสฺเสติฯ

[138] อิทานิ ยสฺส อปฺปหีนตฺตา เอวรูปาสุ อิตฺถีสุปิ พชฺฌนฺติ, ตสฺส กามสฺส อตฺตโน สุปฺปหีนตํ อจฺจนฺตนิฏฺฐิตตญฺจ ทสฺเสนฺโต ทุติยํ คาถมาหฯ วธํ จริมฺห เต กามาติ อมฺโภ กาม, ตว วธํ อจฺจนฺตสมุจฺเฉทํ อริยมคฺเคน จริมฺห, ‘‘วธํ จริมฺหเส’’ติปิ ปาโฐ, วธาย ปหานาย มคฺคพฺรหฺมจริยํ อจริมฺหาติ อตฺโถฯ อนณา ทานิ เต มยนฺติ อิทานิ อคฺคมคฺคปตฺติโต ปฏฺฐาย อิณภาวกราย ปหีนตฺตา กาม เต อนณา มยํ, น ตุยฺหํ อิณํ ธาเรมฯ อวีตราโค หิ ราคสฺส วเส วตฺตนโต ตสฺส อิณํ ธาเรนฺโต วิย โหติ, วีตราโค ปน ตํ อติกฺกมิตฺวา ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโตฯ อนณตฺตา เอว คจฺฉาม ทานิ นิพฺพานํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติ ยสฺมิํ นิพฺพาเน คมนเหตุ สพฺพโส โสกเหตูนํ อภาวโต น โสจติ, ตํ อนุปาทิเสสนิพฺพานเมว อิทานิ คจฺฉาม อนุปาปุณามาติ อตฺโถฯ

โคตมตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. วสภตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปุพฺเพ หนติ อตฺตานนฺติ อายสฺมโต วสภตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต พุทฺธสุญฺเญ โลเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา เนกฺขมฺมชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จุทฺทสสหสฺสตาปสปริวาโร หิมวนฺตสฺส อวิทูเร สมคฺเค นาม ปพฺพเต อสฺสมํ กาเรตฺวา วสนฺโต ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ตาปสานํ โอวาทานุสาสนิโย เทนฺโต เอกทิวสํ เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ โข ทานิ อิเมหิ ตาปเสหิ สกฺกโต ครุกโต ปูชิโต วิหรามิ, มยา ปน ปูเชตพฺโพ น อุปลพฺภติ, ทุกฺโข โข ปนายํ โลเก ยทิทํ อครุวาโส’’ติฯ เอวํ ปน จินฺเตตฺวา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการตาย ปุริมพุทฺธานํ เจติเย อตฺตนา กตํ ปูชาสกฺการํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘ยํนูนาหํ ปุริมพุทฺเธ อุทฺทิสฺส ปุลินเจติยํ กตฺวา ปูชํ กเรยฺย’’นฺติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อิทฺธิยา ปุลินถูปํ สุวณฺณมยํ มาเปตฺวา สุวณฺณมยาทีหิ ติสหสฺสมตฺเตหิ ปุปฺเผหิ เทวสิกํ ปูชํ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ปุญฺญานิ กตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ ตตฺถปิ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต ตาวติํเส นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ ลิจฺฉวิราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วสโภติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ภควโต เวสาลิคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.57-92) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, สมคฺโค นาม ปพฺพโต;

อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตาฯ

‘‘นารโท นาม นาเมน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;

จตุทฺทสสหสฺสานิ, สิสฺสา ปริจรนฺติ มํฯ

‘‘ปฏิสลฺลีนโก สนฺโต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;

สพฺโพ ชโน มํ ปูเชติ, นาหํ ปูเชมิ กิญฺจนํฯ

‘‘น เม โอวาทโก อตฺถิ, วตฺตา โกจิ น วิชฺชติ;

อนาจริยุปชฺฌาโย, วเน วาสํ อุเปมหํฯ

‘‘อุปาสมาโน ยมหํ, ครุจิตฺตํ อุปฏฺฐเห;

โส เม อาจริโย นตฺถิ, วนวาโส นิรตฺถโกฯ

‘‘อายาคํ เม คเวสิสฺสํ, ครุํ ภาวนิยํ ตถา;

สาวสฺสโย วสิสฺสามิ, น โกจิ ครหิสฺสติฯ

‘‘อุตฺตานกูลา นทิกา, สุปติตฺถา มโนรมา;

สํสุทฺธปุลินากิณฺณา, อวิทูเร มมสฺสมํฯ

‘‘นทิํ อมริกํ นาม, อุปคนฺตฺวานหํ ตทา;

สํวฑฺฒยิตฺวา ปุลินํ, อกํ ปุลินเจติยํฯ

‘‘เย เต อเหสุํ สมฺพุทฺธา, ภวนฺตกรณา มุนี;

เตสํ เอตาทิโส ถูโป, ตํ นิมิตฺตํ กโรมหํฯ