สรีรสุขคิทฺธสฺสาติ ปณีตาหาราทีหิ อตฺตโน กายสฺส สุเขน เคธํ อาปนฺนสฺส ฯ กุโต สมณสาธุตาติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส สมณภาเวน สาธุตา สุสมณตา กุโต เกน การเณน สิยา, เอกํสโต ปน กาเย ชีวิเต จ นิรเปกฺขสฺส อิตรีตรสนฺโตเสน สนฺตุฏฺฐสฺส อารทฺธวีริยสฺเสว สมณสาธุตาติ อธิปฺปาโยฯ

อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มหานามตฺเถรคาถาวณฺณนา

เอสาวหิยฺยเส ปพฺพเตนาติ อายสฺมโต มหานามตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คโต ฆราวาสํ ปหาย อญฺญตราย นทิยา ตีเร อสฺสมํ กาเรตฺวา สมฺพหุเล พฺราหฺมเณ มนฺเต วาเจนฺโต วิหรติฯ อเถกทิวสํ ภควา ตํ อนุคฺคณฺหิตุํ ตสฺส อสมปทํ อุปคจฺฉิฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิ ฯ นิสินฺเน ภควติ สุมธุรํ มธุํ อุปนาเมสิฯ ตํ ภควา ปริภุญฺชิตฺวา เหฏฺฐา อธิมุตฺตตฺเถรวตฺถุมฺหิ วุตฺตนเยน อนาคตํ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มหานาโมติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควโต สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เนสาทเก นาม ปพฺพเต วิหรนฺโต กิเลสปริยุฏฺฐานํ วิกฺขมฺเภตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กิํ เม อิมินา สํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ชีวิเตนา’’ติ อตฺตภาวํ นิพฺพินฺทนฺโต อุจฺจํ ปพฺพตสิขรํ อภิรุหิตฺวา ‘‘อิโต ปาเตตฺวา ตํ มาเรสฺสามี’’ติ อตฺตานํ ปรํ วิย นิทฺทิสนฺโต –

[115]

‘‘เอสาวหิยฺยเส ปพฺพเตน, พหุกุฏชสลฺลกิเกน;

เนสาทเกน คิรินา, ยสสฺสินา ปริจฺฉเทนา’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ เอสาวหิยฺยเสติ เอโส ตฺวํ มหานาม อวหิยฺยเส ปริหายสิฯ ปพฺพเตนาติ นิวาสฏฺฐานภูเตน อิมินา ปพฺพเตนฯ พหุกุฏชสลฺลกิเกนาติ พหูหิ กุฏเชหิ อินฺทสาลรุกฺเขหิ สลฺลกีหิ อินฺทสาลรุกฺเขหิ วา สมนฺนาคเตนฯ เนสาทเกนาติ เอวํนามเกนฯ คิรินาติ เสเลนฯ เสโล หิ สนฺธิสงฺขาเตหิ ปพฺเพหิ ฐิตตฺตา ‘‘ปพฺพโต’’ติ, ปสวนาทิวเสน ชลสฺส, สารภูตานํ เภสชฺชาทิวตฺถูนญฺจ คิรณโต ‘‘คิรี’’ติ วุจฺจติฯ ตทุภยตฺถสมฺภวโต ปเนตฺถ ‘‘ปพฺพเตนา’’ติ วตฺวา ‘‘คิรินา’’ติ จ วุตฺตํฯ ยสสฺสินาติ สพฺพคุเณหิ วิสฺสุเตน ปกาเสนฯ ปริจฺฉเทนาติ นานาวิธรุกฺขคจฺฉลตาหิ สมนฺตโต ฉนฺเนน, วสนฏฺฐานตาย วา ตุยฺหํ ปริจฺฉทภูเตนฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – มหานาม, ยทิ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิตกฺกพหุโล โหสิ, เอวํ ตฺวํ อิมินา ฉายูทกสมฺปนฺเนน สปฺปาเยน นิวาสนฏฺฐานภูเตน เนสาทกคิรินา ปริหายสิ, อิทานิหํ ตํ อิโต ปาเตตฺวา มาเรสฺสามิ, ตสฺมา น ลพฺภา วิตกฺกวสิเกน ภวิตุนฺติฯ เอวํ เถโร อตฺตานํ สนฺตชฺเชนฺโตเยว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.40.333-352) –

‘‘สินฺธุยา นทิยา ตีเร, สุกโต อสฺสโม มม;

ตตฺถ วาเจมหํ สิสฺเส, อิติหาสํ สลกฺขณํฯ

‘‘ธมฺมกามา วินีตา เต, โสตุกามา สุสาสนํ;

ฉฬงฺเค ปารมิปฺปตฺตา, สินฺธุกูเล วสนฺติ เตฯ

‘‘อุปฺปาตคมเน เจว, ลกฺขเณสุ จ โกวิทา;

อุตฺตมตฺถํ คเวสนฺตา, วสนฺติ วิปิเน ตทาฯ

‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, โลเก อุปฺปชฺชิ ตาวเท;

อมฺหากํ อนุกมฺปนฺโต, อุปาคจฺฉิ วินายโกฯ

‘‘อุปาคตํ มหาวีรํ, สุเมธํ โลกนายกํ;

ติณสนฺถารกํ กตฺวา, โลกเชฏฺฐสฺสทาสหํฯ

‘‘วิปินาโต มธุํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํ;

สมฺพุทฺโธ ปริภุญฺชิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

‘‘โย ตํ อทาสิ มธุํ เม, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

‘‘อิมินา มธุทาเนน, ติณสนฺถารเกน จ;

ติํส กปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ

‘‘เทวโลกา อิธาคนฺตฺวา, มาตุกุจฺฉิํ อุปาคเต;

มธุวสฺสํ ปวสฺสิตฺถ, ฉาทยํ มธุนา มหิํฯ

‘‘มยิ นิกฺขนฺตมตฺตมฺหิ, กุจฺฉิยา จ สุทุตฺตรา;

ตตฺราปิ มธุวสฺสํ เม, วสฺสเต นิจฺจกาลิกํฯ

‘‘อคารา อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;

ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส, มธุทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘สพฺพกามสมิทฺโธหํ, ภวิตฺวา เทวมานุเส;

เตเนว มธุทาเนน, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํฯ

‘‘วุฏฺฐมฺหิ เทเว จตุรงฺคุเล ติเณ, สมฺปุปฺผิเต ธรณีรุเห สญฺฉนฺเน;

สุญฺเญ ฆเร มณฺฑปรุกฺขมูลเก, วสามิ นิจฺจํ สุขิโต อนาสโวฯ

‘‘มชฺเฌ มหนฺเต หีเน จ, ภเว สพฺเพ อติกฺกมิํ;

อชฺช เม อาสวา ขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, มธุทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อยเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา อโหสีติฯ

มหานามตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา

ฉผสฺสายตเน หิตฺวาติ อายสฺมโต ปาราปริยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปิยทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เนสาทโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ตสฺส วิญฺญุตํ ปตฺตสฺส วิจรณฏฺฐาเน อญฺญตรสฺมิํ วนสณฺเฑ ปิยทสฺสี ภควา ตํ อนุคฺคณฺหิตุํ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ โส จ มิเค ปริเยสนฺโต ตํ ฐานํ คโต สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ภควนฺตํ อนฺโต กตฺวา กตํ สาขามณฺฑปํ ปทุมปุปฺเผหิ กูฏาคารากาเรน สญฺฉาเทตฺวา อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺโต สตฺตาหํ นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ ทิวเส ทิวเส จ มิลาตมิลาตานิ อปเนตฺวา อภินเวหิ ฉาเทสิฯ สตฺถา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน นิโรธโต วุฏฺฐหิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อนุสฺสริฯ ตาวเทว อสีติสหสฺสมตฺตา ภิกฺขู สตฺถารํ ปริวาเรสุํฯ ‘‘มธุรธมฺมกถํ สุณิสฺสามา’’ติ เทวตา สนฺนิปติํสุ, มหา สมาคโม อโหสิฯ สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต ตสฺส เทวมนุสฺเสสุ ภาวินิํ สมฺปตฺติํ อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวกโพธิญฺจ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู หุตฺวา ปราปรโคตฺตตาย ปาราปริโยติ ลทฺธสมญฺโญ พหู พฺราหฺมเณ มนฺเต วาเจนฺโต สตฺถุ ราชคหคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.40.353-385) –

‘‘ปิยทสฺสี นาม ภควา, สยมฺภู โลกนายโก;

วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, สมาธิกุสโล มุนิฯ

‘‘วนสณฺฑํ สโมคฺคยฺห, ปิยทสฺสี มหามุนิ;

ปํสุกูลํ ปตฺถริตฺวา, นิสีทิ ปุริสุตฺตโมฯ

‘‘มิคลุทฺโท ปุเร อาสิํ, อรญฺเญ กานเน อหํ;

ปสทํ มิคเมสนฺโต, อาหิณฺฑามิ อหํ ตทาฯ