4. อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

กายทุฏฺฐุลฺลครุโนติ อายสฺมโต อธิมุตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา มนุสฺสูปจารํ อุปคนฺตฺวา สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน วากจีรํ สตฺถุ ปาทมูเล ปตฺถริฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ตสฺมิํ อฏฺฐาสิฯ ตตฺถ ฐิตํ ภควนฺตํ กาฬานุสาเรน คนฺเธน ปูเชตฺวา ‘‘สมุทฺธรสิมํ โลก’’นฺติอาทิกาหิ ทสหิ คาถาหิ อภิตฺถวิฯ ตํ สตฺถา ‘‘อนาคเต อิโต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา ฉฬภิญฺโญ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต ยาวายํ พุทฺธุปฺปาโท, ตาว เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อธิมุตฺโตติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต ปจฺฉิมภวิกตฺตา นิสฺสรณํ คเวสนฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.40.304-332) –

‘‘กณิการํว ชลิตํ, ทีปรุกฺขํว อุชฺชลํ;

โอสธิํว วิโรจนฺตํ, วิชฺชุตํ คคเน ยถาฯ

‘‘อสมฺภีตํ อนุตฺตาสิํ, มิคราชํว เกสริํ;

ญาณาโลกํ ปกาเสนฺตํ, มทฺทนฺตํ ติตฺถิเย คเณฯ

‘‘อุทฺธรนฺตํ อิมํ โลกํ, ฉินฺทนฺตํ สพฺพสํสยํ;

คชฺชนฺตํ มิคราชํว, อทฺทสํ โลกนายกํฯ

‘‘ชฏาชินธโร อาสิํ, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;

วากจีรํ คเหตฺวาน, ปาทมูเล อปตฺถริํฯ

‘‘กาฬานุสาริยํ คยฺหํ, อนุลิมฺปิํ ตถาคตํ;

สมฺพุทฺธมนุลิมฺเปตฺวา, สนฺถวิํ โลกนายกํฯ

‘‘สมุทฺธรสิมํ โลกํ, โอฆติณฺณ มหามุนิ;

ญาณาโลเกน โชเตสิ, นาวฏํ ญาณมุตฺตมํฯ

‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, มทฺทเส ปรติตฺถิเย;

อุสโภ ชิตสงฺคาโม, สมฺปกมฺเปสิ เมทนิํฯ

‘‘มหาสมุทฺเท อูมิโย, เวลนฺตมฺหิ ปภิชฺชเร;

ตเถว ตว ญาณมฺหิ, สพฺพทิฏฺฐี ปภิชฺชเรฯ

‘‘สุขุมจฺฉิกชาเลน, สรมฺหิ สมฺปตานิเต;

อนฺโตชาลีกตา ปาณา, ปีฬิตา โหนฺติ ตาวเทฯ

‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, ปุถุปาสณฺฑนิสฺสิตา;

อนฺโตญาณวเร ตุยฺหํ, ปริวตฺตนฺติ มาริสฯ

‘‘ปติฏฺฐา วุยฺหตํ โอเฆ, ตฺวญฺหิ นาโถ อพนฺธุนํ;

ภยฏฺฏิตานํ สรณํ, มุตฺติตฺถีนํ ปรายณํฯ

‘‘เอกวีโร อสทิโส, เมตฺตากรุณสญฺจโย;

อสโม สุสโม สนฺโต, วสี ตาที ชิตญฺชโยฯ

‘‘ธีโร วิคตสมฺโมโห, อเนโช อกถํกถี;

ตุสิโต วนฺตโทโสสิ, นิมฺมโล สํยโต สุจิฯ

‘‘สงฺคาติโค หตมโท, เตวิชฺโช ติภวนฺตโค;

สีมาติโค ธมฺมครุ, คตตฺโถ หิตวพฺภุโตฯ

‘‘ตารโก ตฺวํ ยถา นาวา, นิธีวสฺสาสการโก;

อสมฺภีโต ยถา สีโห, คชราชาว ทปฺปิโตฯ

‘‘โถเมตฺวา ทสคาถาหิ, ปทุมุตฺตรํ มหายสํ;

วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, ตุณฺหี อฏฺฐาสหํ ตทาฯ

‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

ภิกฺขุสงฺเฆ ฐิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘โย เม สีลญฺจ ญาณญฺจ, สทฺธมฺมญฺจาปิ วณฺณยิ;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

‘‘สฏฺฐิ กปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;

อญฺเญ เทเวภิภวิตฺวา, อิสฺสรํ การยิสฺสติฯ

‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสติฯ

‘‘ปพฺพชิตฺวาน กาเยน, ปาปกมฺมํ วิวชฺชิย;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ

‘‘ยถาปิ เมโฆ ถนยํ, ตปฺเปติ เมทนิํ อิมํ;

ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ธมฺเมน ตปฺปยี มมํฯ

‘‘สีลํ ปญฺญญฺจ ธมฺมญฺจ, ถวิตฺวา โลกนายกํ;

ปตฺโตมฺหิ ปรมํ สนฺติํ, นิพฺพานํ ปทมจฺจุตํฯ

‘‘อโห นูน ส ภควา, จิรํ ติฏฺเฐยฺย จกฺขุมา;

อญฺญาตญฺจ วิชาเนยฺยุํ, ผุเสยฺยุํ อมตํ ปทํฯ

‘‘อยํ เม ปจฺฉิมา ชาติ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิโถมยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตนา สห วสนฺเต กายทฬฺหิพหุเล ภิกฺขู โอวทนฺโต –

[114]

‘‘กายทุฏฺฐุลฺลครุโน, หิยฺยมานมฺหิ ชีวิเต;

สรีรสุขคิทฺธสฺส, กุโต สมณสาธุตา’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ กายทุฏฺฐุลฺลครุโนติ ทุฏฺฐุลฺลํ อสุภโยคฺยตา, กายสฺส ทุฏฺฐุลฺลํ กายทุฏฺฐุลฺลํ, กายทุฏฺฐุลฺลํ ครุ สมฺภาวิตํ ยสฺส โส กายทุฏฺฐุลฺลครุ, อนิสฺสรณปฺปญฺโญ หุตฺวา กายโปสนปฺปสุโต กายทฬฺหิพหุโลติ อตฺโถ, ตสฺส กายทุฏฺฐุลฺลครุโนฯ หิยฺยมานมฺหิ ชีวิเตติ กุนฺนทีนํ อุทกํ วิย ชีวิตสงฺขาเร ลหุโส ขียมาเนฯ

สรีรสุขคิทฺธสฺสาติ ปณีตาหาราทีหิ อตฺตโน กายสฺส สุเขน เคธํ อาปนฺนสฺส ฯ กุโต สมณสาธุตาติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส สมณภาเวน สาธุตา สุสมณตา กุโต เกน การเณน สิยา, เอกํสโต ปน กาเย ชีวิเต จ นิรเปกฺขสฺส อิตรีตรสนฺโตเสน สนฺตุฏฺฐสฺส อารทฺธวีริยสฺเสว สมณสาธุตาติ อธิปฺปาโยฯ

อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มหานามตฺเถรคาถาวณฺณนา

เอสาวหิยฺยเส ปพฺพเตนาติ อายสฺมโต มหานามตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คโต ฆราวาสํ ปหาย อญฺญตราย นทิยา ตีเร อสฺสมํ กาเรตฺวา สมฺพหุเล พฺราหฺมเณ มนฺเต วาเจนฺโต วิหรติฯ อเถกทิวสํ ภควา ตํ อนุคฺคณฺหิตุํ ตสฺส อสมปทํ อุปคจฺฉิฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิ ฯ นิสินฺเน ภควติ สุมธุรํ มธุํ อุปนาเมสิฯ ตํ ภควา ปริภุญฺชิตฺวา เหฏฺฐา อธิมุตฺตตฺเถรวตฺถุมฺหิ วุตฺตนเยน อนาคตํ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มหานาโมติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควโต สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เนสาทเก นาม ปพฺพเต วิหรนฺโต กิเลสปริยุฏฺฐานํ วิกฺขมฺเภตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘กิํ เม อิมินา สํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ชีวิเตนา’’ติ อตฺตภาวํ นิพฺพินฺทนฺโต อุจฺจํ ปพฺพตสิขรํ อภิรุหิตฺวา ‘‘อิโต ปาเตตฺวา ตํ มาเรสฺสามี’’ติ อตฺตานํ ปรํ วิย นิทฺทิสนฺโต –

[115]

‘‘เอสาวหิยฺยเส ปพฺพเตน, พหุกุฏชสลฺลกิเกน;

เนสาทเกน คิรินา, ยสสฺสินา ปริจฺฉเทนา’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;