1. เชนฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

ทุปฺปพฺพชฺชํ เว ทุรธิวาสา เคหาติ อายสฺมโต เชนฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กิํกิราตปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ เชนฺตคาเม เอกสฺส มณฺฑลิกราชสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เชนฺโตติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต ทหรกาเลเยว เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ปพฺพชฺชานินฺนมานโส หุตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘ปพฺพชฺชา นาม ทุกฺกรา, ฆราปิ ทุราวาสา, ธมฺโม จ คมฺภีโร, โภคา จ ทุรธิคมา, กิํ นุ โข กตฺตพฺพ’’นฺติ เอวํ ปน จินฺตาพหุโล หุตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณิฯ สุตกาลโต ปฏฺฐาย ปพฺพชฺชาภิรโต หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.21-24) –

‘‘เทวปุตฺโต อหํ สนฺโต, ปูชยิํ สิขินายกํ;

กกฺการุปุปฺผํ ปคฺคยฺห, พุทฺธสฺส อภิโรปยิํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต จ นวเม กปฺเป, ราชา สตฺตุตฺตโม อหุํ;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขนฺโต, ‘‘อสกฺขิํ วตาหํ อาทิโต มยฺหํ อุปฺปนฺนวิตกฺกํ ฉินฺทิตุ’’นฺติ โสมนสฺสชาโต วิตกฺกสฺส อุปฺปนฺนาการํ ตสฺส จ สมฺมเทว ฉินฺนตํ ทสฺเสนฺโต –

[111]

‘‘ทุปฺปพฺพชฺชํ เว ทุรธิวาสา เคหา, ธมฺโม คมฺภีโร ทุรธิคมา โภคา;

กิจฺฉา วุตฺติ โน อิตรีตเรเนว, ยุตฺตํ จินฺเตตุํ สตตมนิจฺจต’’นฺติฯ –

คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ ทุปฺปพฺพชฺชนฺติ อปฺปํ วา มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธญฺเจว ญาติปริวฏฺฏญฺจ ปหาย อิมสฺมิํ สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชนสฺส ทุกฺกรตฺตา ทุกฺขํ ปพฺพชนํ, ทุกฺกรา ปพฺพชฺชาติ ทุปฺปพฺพชฺชํฯ

เวติ นิปาตมตฺตํ, ทฬฺหตฺโถ วา ‘‘ปพฺพชฺชา ทุกฺขา’’ติ ฯ เคหญฺเจ อาวเสยฺยํ, ทุรธิวาสา เคหา, ยสฺมา เคหํ อธิวสนฺเตน รญฺญา ราชกิจฺจํ, อิสฺสเรน อิสฺสรกิจฺจํ, คหปตินา คหปติกิจฺจํ กตฺตพฺพํ โหติ, ปริชโน เจว สมณพฺราหฺมณา จ สงฺคเหตพฺพา, ตสฺมิํ ตสฺมิญฺจ กตฺตพฺเพ กริยมาเนปิ ฆราวาโส ฉิทฺทฆโฏ วิย มหาสมุทฺโท วิย จ ทุปฺปูโร, ตสฺมา เคหา นาเมเต อธิวสิตุํ อาวสิตุํ ทุกฺขา ทุกฺกราติ กตฺวา ทุรธิวาสา ทุราวาสาติฯ ปพฺพชฺชญฺเจ อนุติฏฺเฐยฺยํ ธมฺโม คมฺภีโร, ยทตฺถา ปพฺพชฺชา, โส ปพฺพชิเตน อธิคนฺตพฺโพ ปฏิเวธสทฺธมฺโม คมฺภีโร, คมฺภีรญาณโคจรตฺตา ทุทฺทโส, ทุปฺปฏิวิชฺโฌ ธมฺมสฺส คมฺภีรภาเวน ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตาฯ เคหญฺเจ อาวเสยฺยํ, ทุรธิคมา โภคา เยหิ วินา น สกฺกา เคหํ อาวสิตุํ, เต โภคา ทุกฺเขน กสิเรน อธิคนฺตพฺพตาย ทุรธิคมาฯ เอวํ สนฺเต ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชฺชํเยว อนุติฏฺเฐยฺยํ, เอวมฺปิ กิจฺฉา วุตฺติ โน อิตรีตเรน อิธ อิมสฺมิํ พุทฺธสาสเน อิตรีตเรน ยถาลทฺเธน ปจฺจเยน อมฺหากํ วุตฺติ ชีวิกา กิจฺฉา ทุกฺขา, ฆราวาสานํ ทุรธิวาสตาย โภคานญฺจ ทุรธิคมตาย เคเห อิตรีตเรน ปจฺจเยน ยาเปตพฺพตาย กิจฺฉา กสิรา วุตฺติ อมฺหากํ, ตตฺถ กิํ กาตุํ วฏฺฏตีติ? ยุตฺตํ จินฺเตตุํ สตตมนิจฺจตํ สกลํ ทิวสํ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตญฺจ เตภูมกธมฺมชาตํ อนิจฺจตนฺติ, ตโต อุปฺปาทวยวนฺตโต อาทิอนฺตวนฺตโต ตาวกาลิกโต จ น นิจฺจนฺติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ จินฺเตตุํ วิปสฺสิตุํ ยุตฺตํฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย สิทฺธาย อิตรานุปสฺสนา สุเขเนว สิชฺฌนฺตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาว เอตฺถ วุตฺตา, อนิจฺจสฺส ทุกฺขานตฺตตานํ อพฺยภิจรณโต สาสนิกสฺส สุขคฺคหณโต จฯ เตนาห – ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 3.15), ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมํ’’ (มหาว. 16; ที. นิ. 2.371; สํ. นิ. 5.1081), ‘‘วยธมฺมา สงฺขารา’’ติ (ที. นิ. 2.218) จ ตทมินา เอวํ อญฺญมญฺญํ ปฏิปกฺขวเสน อปราปรํ อุปฺปนฺเน วิตกฺเก นิคฺคเหตฺวา อนิจฺจตามุเขน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อิทานิ กตกิจฺโจ ชาโตติ ทสฺเสติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปฏิปตฺติ’’นฺติอาทิฯ อิทเมว เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสิฯ

เชนฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วจฺฉโคตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

เตวิชฺโชหํ มหาฌายีติ อายสฺมโต วจฺฉโคตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลพีชํ โรเปนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ รญฺญา นาคเรหิ จ สทฺธิํ พุทฺธปูชํ กตฺวา ตโต ปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส วจฺฉโคตฺตตาย วจฺฉโคตฺโตตฺเวว สมญฺญา อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺวา พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คโต วิมุตฺติํ คเวสนฺโต ตตฺถ สารํ อทิสฺวา ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วิจรนฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺมิํ วิสฺสชฺชิเต ปสนฺนมานโส สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.15-20) –

‘‘อุเทนฺตํ สตรํสิํว, ปีตรํสิํว ภาณุมํ;

ปนฺนรเส ยถา จนฺทํ, นิยฺยนฺตํ โลกนายกํฯ

‘‘อฏฺฐสฏฺฐิสหสฺสานิ, สพฺเพ ขีณาสวา อหุํ;

ปริวาริํสุ สมฺพุทฺธํ, ทฺวิปทินฺทํ นราสภํฯ

‘‘สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ วีถิํ, นิยฺยนฺเต โลกนายเก;

อุสฺสาเปสิํ ธชํ ตตฺถ, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ธชํ อภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ธชทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต จตุตฺถเก กปฺเป, ราชาโหสิํ มหพฺพโล;

สพฺพากาเรน สมฺปนฺโน, สุธโช อิติ วิสฺสุโตฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน –

[112]