10. อุสภตฺเถรคาถาวณฺณนา

นคา นคคฺเคสุ สุสํวิรูฬฺหาติ อายสฺมโต อุสภตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ทิพฺพปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ สา ปุปฺผปูชา สตฺตาหํ ปุปฺผมณฺฑปากาเรน อฏฺฐาสิฯ เทวมนุสฺสานํ มหาสมาคโม อโหสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส อุสโภติ นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ สตฺถริ ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ อรญฺเญ ปพฺพตปาเท วิหรติฯ เตน จ สมเยน ปาวุสกาลเมเฆ อภิปฺปวุฏฺเฐ ปพฺพตสิขเรสุ รุกฺขคจฺฉลตาย ฆนปณฺณสณฺฑิโน โหนฺติ ฯ อเถกทิวสํ เถโร เลณโต นิกฺขมิตฺวา ตํ วนรามเณยฺยกํ ปพฺพตรามเณยฺยกญฺจ ทิสฺวา โยนิโสมนสิการวเสน ‘‘อิเมปิ นาม รุกฺขาทโย อเจตนา อุตุสมฺปตฺติยา วฑฺฒิํ ปาปุณนฺติ, อถ กสฺมา นาหํ อุตุสปฺปายํ ลภิตฺวา คุเณหิ วฑฺฒิํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต –

[110]

‘‘นคา นคคฺเคสุ สุสํวิรูฬฺหา, อุทคฺคเมเฆน นเวน สิตฺตา;

วิเวกกามสฺส อรญฺญสญฺญิโน, ชเนติ ภิยฺโย อุสภสฺส กลฺยต’’นฺติฯ –

คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ นคาติ รุกฺขา, ‘‘นาคา’’ติ เกจิ วทนฺติ, นาครุกฺขาติ อตฺโถฯ นคคฺเคสูติ ปพฺพตสิขเรสุฯ สุสํวิรูฬฺหาติ สุฏฺฐุ สมนฺตโต วิรูฬฺหมูลา หุตฺวา ปริโต อุปริ จ สมฺมเทว สญฺชาตสาขคฺคปลฺลวปฺปสาขาติ อตฺโถฯ อุทคฺคเมเฆน นเวน สิตฺตาติ ปฐมุปฺปนฺเนน อุฬาเรน มหตา ปาวุสเมเฆน อภิปฺปวุฏฺฐาฯ วิเวกกามสฺสาติ กิเลสวิวิตฺตํ จิตฺตวิเวกํ อิจฺฉนฺตสฺส, อรญฺญวาเสน ตาว กายวิเวโก ลทฺโธ, อิทานิ อุปธิวิเวกาธิคมสฺส นิสฺสยภูโต จิตฺตวิเวโก ลทฺธพฺโพติ ตํ ปตฺถยมานสฺส, ชาคริยํ อนุยุญฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘อรญฺญสญฺญิโน’’ติฯ อรญฺญวาโส นาม สตฺถารา วณฺณิโต โถมิโตฯ โส จ โข ยาวเทว สมถวิปสฺสนาภาวนาปาริปูริยา, ตสฺมา สา มยา หตฺถคตา กาตพฺพาติ เอวํ อรญฺญคตสญฺญิโน เนกฺขมฺมสงฺกปฺปพหุลสฺสาติ อตฺโถฯ

ชเนตีติ อุปฺปาเทนฺติ, ปุถุตฺเต หิ อิทํ เอกวจนํฯ เกจิ ปน ‘‘ชเนนฺตี’’ติ ปฐนฺติฯ ภิยฺโยติ อุปรูปริฯ อุสภสฺสาติ อตฺตานเมว ปรํ วิย วทติฯ กลฺยตนฺติ กลฺยภาวํ จิตฺตสฺส กมฺมญฺญตํ ภาวนาโยคฺยตํฯ สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ เอวํ เถโร อิมํ คาถํ วทนฺโตเยว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.25-29) –

‘‘เทวปุตฺโต อหํ สนฺโต, ปูชยิํ สิขินายกํ;

มนฺทารเวน ปุปฺเผน, พุทฺธสฺส อภิโรปยิํฯ

‘‘สตฺตาหํ ฉทนํ อาสิ, ทิพฺพํ มาลํ ตถาคเต;

สพฺเพ ชนา สมาคนฺตฺวา, นมสฺสิํสุ ตถาคตํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต จ ทสเม กปฺเป, ราชาโหสิํ ชุตินฺธโร;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อยเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา อโหสีติฯ

อุสภตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอกาทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ทฺวาทสมวคฺโค