น จ กาหามิ วิเสน สนฺถวนฺติ เอวรูปํ รสุตฺตมํ ธมฺมรสํ ปิวิตฺวา ฐิโต วิเสน วิสสทิเสน วิสรเสน สนฺถวํ สํสคฺคํ น กริสฺสามิ, ตถากรณสฺส การณํ นตฺถีติ อตฺโถฯ

พนฺธุรตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ขิตกตฺเถรคาถาวณฺณนา

ลหุโก วต เม กาโยติ อายสฺมโต ขิตกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ยกฺขเสนาปติ หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ ยกฺขสมาคเม นิสินฺโน สตฺถารํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปเวเทนฺโต อปฺโผเฏนฺโต อุฏฺฐหิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ขิตโกติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส มหิทฺธิกภาวํ สุตฺวา ‘‘อิทฺธิมา ภวิสฺสามี’’ติ ปุพฺพเหตุนา โจทิยมาโน ปพฺพชิตฺวา ภควโต สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สมถวิปสฺสนาสุ กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.17.1-6) –

‘‘ปทุโม นาม นาเมน, ทฺวิปทินฺโท นราสโภ;

ปวนา อภินิกฺขมฺม, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมาฯ

‘‘ยกฺขานํ สมโย อาสิ, อวิทูเร มเหสิโน;

เยน กิจฺเจน สมฺปตฺตา, อชฺฌาเปกฺขิํสุ ตาวเทฯ

‘‘พุทฺธสฺส คิรมญฺญาย, อมตสฺส จ เทสนํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อปฺโผเฏตฺวา อุปฏฺฐหิํฯ

‘‘สุจิณฺณสฺส ผลํ ปสฺส, อุปฏฺฐานสฺส สตฺถุโน;

ติํสกปฺปสหสฺเสสุ, ทุคฺคติํ นุปปชฺชหํฯ

‘‘อูนติํเส กปฺปสเต, สมลงฺกตนามโก;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สวิเสสํ อิทฺธีสุ วสีภาเวน อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภนฺโต อิทฺธิปาฏิหาริเยน อนุสาสนีปาฏิหาริเยน จ สตฺตานํ อนุคฺคหํ กโรนฺโต วิหรติฯ โส ภิกฺขูหิ, ‘‘กถํ ตฺวํ, อาวุโส, อิทฺธิ วฬญฺเชสี’’ติ ปุฏฺโฐ ตมตฺถํ อาจิกฺขนฺโต –

[104]

‘‘ลหุโก วต เม กาโย, ผุฏฺโฐ จ ปีติสุเขน วิปุเลน;

ตูลมิว เอริตํ มาลุเตน, ปิลวตีว เม กาโย’’ติฯ –

คาถํ อภาสิฯ ‘‘อุทานวเสนา’’ติปิ วทนฺติเยวฯ

ตตฺถ ลหุโก วต เม กาโยติ นีวรณาทิวิกฺขมฺภเนน จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน จตุริทฺธิปาทกภาวนาย สุฏฺฐุ จิณฺณวสีภาเวน จ เม รูปกาโย สลฺลหุโก วต, เยน ทนฺธํ มหาภูตปจฺจยมฺปิ นาม อิมํ กรชกายํ จิตฺตวเสน ปริณาเมมีติ อธิปฺปาโยฯ ผุฏฺโฐ จ ปีติสุเขน วิปุเลนาติ สพฺพตฺถกเมว ผรนฺเตน มหตา อุฬาเรน ปีติสหิเตน สุเขน ผุฏฺโฐ จ เม กาโยติ โยชนาฯ อิทญฺจ ยถา กาโย ลหุโก อโหสิ, ตํ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สุขสญฺโญกฺกมเนน หิ สทฺธิํเยว ลหุสญฺโญกฺกมนํ โหติฯ สุขสฺส ผรณญฺเจตฺถ ตํสมุฏฺฐานรูปวเสน ทฏฺฐพฺพํ กถํ ปน จตุตฺถชฺฌานสมงฺคิโน ปีติสุขผรณํ, สมติกฺกนฺตปีติสุขญฺหิ ตนฺติ เจ? สจฺจเมตํ, อิทํ ปน น จตุตฺถชฺฌานลกฺขณวเสน วุตฺตํ, อถ โข ปุพฺพภาควเสนฯ ‘‘ปีติสุเขนา’’ติ ปน ปีติสหิตสทิเสน สุเขน, อุเปกฺขา หิ อิธ สนฺตสภาวตาย ญาณวิเสสโยคโต จ สุขนฺติ อธิปฺเปตํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.101)ฯ

ปาทกชฺฌานารมฺมเณน รูปกายารมฺมเณน วา อิทฺธิจิตฺเตน สหชาตํ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมติ ปวิสติ ผุสติ สมฺปาปุณาตีติ อยมฺปิ ตตฺถ อตฺโถฯ ตถา จาห อฏฺฐกถายํ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.3.12) – ‘‘สุขสญฺญา นาม อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา สญฺญาฯ อุเปกฺขา หิ สนฺตํ สุขนฺติ วุตฺตํ สาเยว สญฺญา นีวรเณหิ เจว วิตกฺกาทิปจฺจนีเกหิ จ วิมุตฺตตฺตา ลหุสญฺญาติปิ เวทิตพฺพาฯ ตํ โอกฺกนฺตสฺส ปนสฺส กรชกาโยปิ ตูลปิจุ วิย สลฺลหุโก โหติฯ โส เอวํ วาตกฺขิตฺตตูลปิจุโน วิย สลฺลหุเกน ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉตี’’ติฯ เตนาห ‘‘ตูลมิว เอริตํ มาลุเตน, ปิลวตีว เม กาโย’’ติฯ ตสฺสตฺโถ – ยทาหํ พฺรหฺมโลกํ อญฺญํ วา อิทฺธิยา คนฺตุกาโม โหมิ, ตทา มาลุเตน วายุนา เอริตํ จิตฺตํ ตูลปิจุ วิย อากาสํ ลงฺฆนฺโตเยว เม กาโย โหตีติฯ

ขิตกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มลิตวมฺภตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุกฺกณฺฐิโตติ อายสฺมโต มลิตวมฺภตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตโต อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ ชาตสฺสเร สกุโณ หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ปทุมุตฺตโร ภควา ตํ อนุคฺคณฺหนฺโต ตตฺถ คนฺตฺวา ชาตสฺสรตีเร จงฺกมติฯ สกุโณ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สเร กุมุทานิ คเหตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กุรุกจฺฉนคเร อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, มลิตวมฺโภติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต ปจฺฉาภูมหาเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต วิหรติฯ ตสฺส จ อยํ สภาโว, ยตฺถ โภชนสปฺปาโย ทุลฺลโภ, อิตเร สุลภา, ตโต น ปกฺกมติฯ ยตฺถ ปน โภชนสปฺปาโย สุลโภ, อิตเร ทุลฺลภา, ตตฺถ น วสติ ปกฺกมเตวฯ เอวํ วิหรนฺโต จ เหตุสมฺปนฺนตาย มหาปุริสชาติกตาย จ นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.51-57) –