เมนู

ยถาอุปฏฺฐิตํ อารมฺมณํ ‘‘สุภํ สุข’’นฺติอาทินา ปิยนิมิตฺตํ กตฺวา อโยนิโสมนสิกาเรน มนสิกโรโต สติ มุฏฺฐาติ โยชนาฯ ตถา ภูโตว สารตฺตจิตฺโต เวเทตีติ สุฏฺฐุ รตฺตจิตฺโต หุตฺวา ตํ รูปารมฺมณํ อนุภวติ อภินนฺทติ, อภินนฺทนฺโต ปน ตญฺจ อชฺโฌส ติฏฺฐติ อชฺโฌสาย ตํ อารมฺมณํ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา วตฺตติ เจว, เอวํภูตสฺส จ ตสฺส วฑฺฒนฺติ อาสวา ภวมูโลปคามิโนติ ภวสฺส สํสารสฺส มูลภาวํ การณภาวํ อุปคมนสภาวา กามาสวาทโย จตฺตาโรปิ อาสวา ตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปรูปริ วฑฺฒนฺติเยว, น หายนฺติฯ มยฺหํ ปน ปฏิสงฺขาเน ฐตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส มคฺคปฏิปาฏิยา เต จตฺตาโรปิ อาสวา อนวเสสโต ปหีนา ปริกฺขีณาติ อธิปฺปาโยฯ

อภยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อุตฺติยตฺเถรคาถาวณฺณนา

สทฺทํ สุตฺวา สติ มุฏฺฐาติ อายสฺมโต อุตฺติยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต โคนกาทิอตฺถตํ สอุตฺตรจฺฉทํ พุทฺธารหํ ปลฺลงฺกํ คนฺธกุฏิยํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมิํ สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส อุตฺติโยติ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต สตฺถุ ญาติสมาคเม พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต เอกทิวสํ นามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ อนฺตรามคฺเค มาตุคามสฺส คีตสทฺทํ สุตฺวา อโยนิโสมนสิการวเสน ตตฺถ ฉนฺทราเค อุปฺปนฺเน ปฏิสงฺขานพเลน ตํ วิกฺขมฺเภตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา สญฺชาตสํเวโค ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ตาวเทว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.48-52) –

‘‘สุเมธสฺส ภควโต, โลกเชฏฺฐสฺส ตาทิโน;

ปลฺลงฺโก หิ มยา ทินฺโน, สอุตฺตรสปจฺฉโทฯ

‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺโน, ปลฺลงฺโก อาสิ โส ตทา;

มม สงฺกปฺปมญฺญาย, นิพฺพตฺตติ สทา มมฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ปลฺลงฺกมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปลฺลงฺกสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘วีสกปฺปสหสฺสมฺหิ, สุวณฺณาภา ตโย ชนา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน กิเลสุปฺปตฺตินิทสฺสเนน ‘‘กิเลเส อชิคุจฺฉนฺตสฺส นตฺถิ วฏฺฏทุกฺขโต สีสุกฺขิปนํ, อหํ ปน เต ชิคุจฺฉิเมวา’’ติ ทสฺเสนฺโต –

[99]

‘‘สทฺทํ สุตฺวา สติ มุฏฺฐา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิกโรโต;

สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตญฺจ อชฺโฌส ติฏฺฐติ;

ตสฺส วฑฺฒนฺติ อาสวา, สํสาร อุปคามิโน’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ สทฺทนฺติ รชฺชนียํ สทฺทารมฺมณํ, สํสารอุปคามิโนติ –

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติฯ –

เอวํ วุตฺตสํสารวฏฺฏการณํ หุตฺวา อุปคเมนฺตีติ สํสารอุปคามิโน, ‘‘สํสารูปคามิโน’’ติ วา ปาโฐฯ เสสํ อนนฺตรคาถาย วุตฺตนยเมวฯ

อุตฺติยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. (ทุติย) เทวสภตฺเถรคาถาวณฺณนา

สมฺมปฺปธานสมฺปนฺโนติ อายสฺมโต เทวสภตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สิขิํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส พนฺธุชีวกปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมิํ สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส เทวสโภติ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต จุมฺพฏกลหวูปสมนตฺถํ สตฺถริ อาคเต พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สรเณสุ ปติฏฺฐิโต ปุน นิคฺโรธาราเม สตฺถริ วิหรนฺเต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.1-6) –

‘‘จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;

นนฺทีภวปริกฺขีณํ, ติณฺณํ โลเก วิสตฺติกํฯ

‘‘นิพฺพาปยนฺตํ ชนตํ, ติณฺณํ ตารยตํ วรํ;

มุนิํ วนมฺหิ ฌายนฺตํ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํฯ

‘‘พนฺธุชีวกปุปฺผานิ, ลเคตฺวา สุตฺตเกนหํ;

พุทฺธสฺส อภิโรปยิํ, สิขิโน โลกพนฺธุโนฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต สตฺตมเก กปฺเป, มนุชินฺโท มหายโส;

สมนฺตจกฺขุนามาสิ, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตนา อธิคตํ วิมุตฺติสุขํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺโส อุทานวเสน –

[100]