7. ติสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา

หิตฺวา สตปลํ กํสนฺติ อายสฺมโต ติสฺสตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ยานการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส จนฺทนขณฺเฑน ผลกํ กตฺวา ภควโต อุปนาเมสิ, ตญฺจ ภควา ปริภุญฺชิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โรรุวนคเร ราชกุเล นิพฺพตฺติฯ โส วยปฺปตฺโต ปิตริ กาลงฺกเต รชฺเช ปติฏฺฐิโต พิมฺพิสารรญฺโญ อทิฏฺฐสหาโย หุตฺวา ตสฺส มณิมุตฺตาวตฺถาทีนิ ปณฺณาการานิ เปเสสิฯ ตสฺส ราชา พิมฺพิสาโร ปุญฺญวนฺตตํ สุตฺวา ปฏิปาภตํ เปเสนฺโต จิตฺตปเฏ พุทฺธจริตํ สุวณฺณปฏฺเฏ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ลิขาเปตฺวา เปเสสิฯ โส ตํ ทิสฺวา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการตาย ปจฺฉิมภวิกตาย จ จิตฺตปเฏ ทสฺเสนฺตํ พุทฺธจริตํ สุวณฺณปฏฺฏเก ลิขิตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกฺกมญฺจ โอโลเกตฺวา ปวตฺตินิวตฺติโย สลฺลกฺเขตฺวา สาสนกฺกมํ หทเย ฐเปตฺวา สญฺชาตสํเวโค ‘‘ทิฏฺโฐ มยา ภควโต เวโส, สาสนกฺกโม จ เอกปเทเสน ญาโต, พหุทุกฺขา กามา พหุปายาสา, กิํ ทานิ มยฺหํ ฆราวาเสนา’’ติ รชฺชํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทนฺโต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตฺวา มตฺติกาปตฺตํ คเหตฺวา ราชา ปุกฺกุสาติ วิย มหาชนสฺส ปริเทวนฺตสฺเสว นครโต นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ สปฺปโสณฺฑิกปพฺภาเร วิหรนฺตํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.37-42) –

‘‘ยานกาโร ปุเร อาสิํ, ทารุกมฺเม สุสิกฺขิโต;

จนฺทนํ ผลกํ กตฺวา, อทาสิํ โลกพนฺธุโนฯ

‘‘ปภาสติ อิทํ พฺยมฺหํ, สุวณฺณสฺส สุนิมฺมิตํ;

หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, ทิพฺพยานํ อุปฏฺฐิตํฯ

‘‘ปาสาทา สิวิกา เจว, นิพฺพตฺตนฺติ ยทิจฺฉกํ;

อกฺขุพฺภํ รตนํ มยฺหํ, ผลกสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ผลกํ ยมหํ ททิํ;

ทุคฺคติ นาภิชานามิ, ผลกสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘สตฺตปญฺญาสกปฺปมฺหิ, จตุโร นิมฺมิตาวฺหยา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อุทานวเสน อตฺตโน ปฏิปตฺติํ กเถนฺโต –

[97]

‘‘หิตฺวา สตปลํ กํสํ, โสวณฺณํ สตราชิกํ;

อคฺคหิํ มตฺติกาปตฺตํ, อิทํ ทุติยาภิเสจน’’นฺติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ หิตฺวาติ ปริจฺจชิตฺวาฯ สตปลนฺติ สตํ ปลานิ ยสฺส, ตํ สตปลปริมาณํฯ กํสนฺติ ถาลํฯ โสวณฺณนฺติ สุวณฺณมยํฯ สตราชิกนฺติ ภิตฺติวิจิตฺตตาย จ อเนกรูปราชิจิตฺตตาย จ อเนกเลขายุตฺตํฯ อคฺคหิํ มตฺติกาปตฺตนฺติ เอวรูเป มหารเห ภาชเน ปุพฺเพ ภุญฺชิตฺวา พุทฺธานํ โอวาทํ กโรนฺโต ‘‘อิทานาหํ ตํ ฉฑฺเฑตฺวา มตฺติกามยปตฺตํ อคฺคเหสิํ , อโห, สาธุ, มยา กตํ อริยวตํ อนุฐิต’’นฺติ ภาชนกิตฺตนาปเทเสน รชฺชปริจฺจาคํ ปพฺพชฺชูปคมนญฺจ อนุโมทนฺโต วทติฯ เตนาห ‘‘อิทํ ทุติยาภิเสจน’’นฺติฯ ปฐมํ รชฺชาภิเสจนํ อุปาทาย อิทํ ปพฺพชฺชูปคมนํ มม ทุติยํ อภิเสจนํฯ ตญฺหิ ราคาทีหิ สํกิลิฏฺฐํ สาสงฺกํ สปริสงฺกํ กมฺมํ อนตฺถสญฺหิตํ ทุกฺขปฏิพทฺธํ นิหีนํ, อิทํ ปน ตํวิปริยายโต อุตฺตมํ ปณีตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ติสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อภยตฺเถรคาถาวณฺณนา

รูปํ ทิสฺวา สติ มุฏฺฐาติ อายสฺมโต อภยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สุเมธํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต สฬลปุปฺเผหิ ปูชมกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทเวสุ นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อภโยติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน เอกทิวสํ วิหารํ คโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต วิหรติฯ อถสฺส เอกทิวสํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส อลงฺกตปฏิยตฺตํ มาตุคามํ ทิสฺวา อโยนิโสมนสิการวเสน ตสฺส รูปํ อารพฺภ ฉนฺทราโค อุปฺปชฺชิ, โส วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘สติํ วิสฺสชฺชิตฺวา โอโลเกนฺตสฺส รูปารมฺมเณ มยฺหํ กิเลโส อุปฺปนฺโน, อยุตฺตํ มยา กต’’นฺติ อตฺตโน จิตฺตํ นิคฺคณฺหนฺโต ตาวเทว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.43-47) –

‘‘สุเมโธ นาม นาเมน, สยมฺภู อปราชิโต;

วิเวกมนุพฺรูหนฺโต, อชฺโฌคหิ มหาวนํฯ

‘‘สฬลํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, คนฺถิตฺวาน วฏํสกํ;

พุทฺธสฺส อภิโรเปสิํ, สมฺมุขา โลกนายกํฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘อูนวีเส กปฺปสเต, โสฬสาสุํ สุนิมฺมิตา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน กิเลสุปฺปตฺตินิทสฺสเนน ‘‘กิเลเส อนุวตฺเตนฺตสฺส วฏฺฏทุกฺขโต นตฺเถว สีสุกฺขิปนํฯ อหํ ปน เต นานุวตฺติ’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –

[98]

‘‘รูปํ ทิสฺวา สติ มุฏฺฐา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิกโรโต;

สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตญฺจ อชฺโฌส ติฏฺฐติ;

ตสฺส วฑฺฒนฺติ อาสวา, ภวมูโลปคามิโน’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ รูปนฺติ รชฺชนียํ รูปายตนํ, ตํ ปเนตฺถ อิตฺถิรูปํ อธิปฺเปตํฯ ทิสฺวาติ จกฺขุนา ทิสฺวา, จกฺขุทฺวารานุสาเรน นิมิตฺตานุพฺยญฺชนสลฺลกฺขณวเสน ตํ คเหตฺวา, ตสฺส ตถาคหณเหตูติ อตฺโถฯ สติ มุฏฺฐาติ อสุภสภาเว กาเย ‘‘อสุภ’’นฺเตฺวว ปวตฺตนสติ นฏฺฐาฯ ยถา ปน รูปํ ทิสฺวา สติ นฏฺฐา, ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิกโรโต’’ติฯ