วิตฺถาโร ปน ปรมตฺถทีปนิยํ อิติวุตฺตกวณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ สตฺถาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสตีติ สตฺถาฯ สยนฺติ สยเมวฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ‘‘สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสงฺคโห สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ วเสน อฏฺฐงฺคิโก นิพฺพานคามี อริยมคฺโค ยถา มม สาสเน อตฺถิ, เอวํ พาหิรกสมเย มคฺโค นาม นตฺถี’’ติ สีหนาทํ นทนฺโต อมฺหากํ สตฺถา ภควา สยเมว สยมฺภูญาเณน ญาตํ, สยเมว วา มหากรุณาสญฺโจทิโต หุตฺวา อตฺตโน เทสนาวิลาสสมฺปตฺติยา หตฺถตเล อามลกํ วิย ทสฺเสนฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ เวเนยฺยชนตํ อนุสาสติ โอวทตีติฯ

นาคิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปวิฏฺฐตฺเถรคาถาวณฺณนา

ขนฺธา ทิฏฺฐา ยถาภูตนฺติ อายสฺมโต ปวิฏฺฐตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ กโรนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เกสโว นาม ตาปโส หุตฺวา เอกทิวสํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส อภิวาเทตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล อุปฺปชฺชิตฺวา อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺโต เนกฺขมฺมนินฺนชฺฌาสยตาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ สิกฺขิตพฺพํ สิกฺขิตฺวา วิจรนฺโต อุปติสฺสโกลิตานํ พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘เตปิ นาม มหาปญฺญา ตตฺถ ปพฺพชิตา, ตเทว มญฺเญ เสยฺโย’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ ตสฺส สตฺถา วิปสฺสนํ อาจิกฺขิฯ โส วิปสฺสนํ อารภิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.14.55-59) –

‘‘นารโท อิติ เม นามํ, เกสโว อิติ มํ วิทู;

กุสลากุสลํ เอสํ, อคมํ พุทฺธสนฺติกํฯ

‘‘เมตฺตจิตฺโต การุณิโก, อตฺถทสฺสี มหามุนิ;

อสฺสาสยนฺโต สตฺเต โส, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมาฯ

‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สิเร กตฺวาน อญฺชลิํ;

สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา, ปกฺกามิํ ปาจินามุโขฯ

‘‘สตฺตรเส กปฺปสเต, ราชา อาสิ มหีปติ;

อมิตฺตตาปโน นาม, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[87]

‘‘ขนฺธา ทิฏฺฐา ยถาภูตํ, ภวา สพฺเพ ปทาลิตา;

วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ ขนฺธาติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, เต หิ วิปสฺสนุปลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต จ ญาตปริญฺญาทีหิ ปริชานนวเสน วิปสฺสิตพฺพาฯ ทิฏฺฐา ยถาภูตนฺติ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา อวิปรีตโต ทิฏฺฐาฯ ภวา สพฺเพ ปทาลิตาติ กามภวาทโย สพฺเพ กมฺมภวา อุปปตฺติภวา จ มคฺคญาณสตฺเถน ภินฺนา วิทฺธํสิตาฯ กิเลสปทาลเนเนว หิ กมฺโมปปตฺติภวา ปทาลิตา นาม โหนฺติฯ เตนาห ‘‘วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

ปวิฏฺฐตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อชฺชุนตฺเถรคาถาวณฺณนา

อสกฺขิํ วต อตฺตานนฺติ อายสฺมโต อชฺชุนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล สีหโยนิยํ นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ อรญฺเญ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ สตฺถารํ ทิสฺวา ‘‘อยํ โข อิมสฺมิํ กาเล สพฺพเสฏฺโฐ ปุริสสีโห’’ติ ปสนฺนมานโส สุปุปฺผิตสาลสาขํ ภญฺชิตฺวา สตฺถารํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติฯ อชฺชุโนติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต นิคณฺเฐหิ กตปริจโย หุตฺวา ‘‘เอวาหํ อมตํ อธิคมิสฺสามี’’ติ วิวฏฺฏชฺฌาสยตาย ทหรกาเลเยว นิคณฺเฐสุ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ สารํ อลภนฺโต สตฺถุ ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.14.60-65) –

‘‘มิคราชา ตทา อาสิํ, อภิชาโต สุเกสรี;

คิริทุคฺคํ คเวสนฺโต, อทฺทสํ โลกนายกํฯ

‘‘อยํ นุ โข มหาวีโร, นิพฺพาเปติ มหาชนํ;

ยํนูนาหํ อุปาเสยฺยํ, เทวเทวํ นราสภํฯ

‘‘สาขํ สาลสฺส ภญฺชิตฺวา, สโกสํ ปุปฺผมาหริํ;

อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, อทาสิํ ปุปฺผมุตฺตมํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต จ นวเม กปฺเป, วิโรจนสนามกา;

ตโย อาสิํสุ ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อนุตฺตรสุขาธิคมสมฺภูเตน ปีติเวเคน อุทานํ อุทาเนนฺโต –

[88]

‘‘อสกฺขิํ วต อตฺตานํ, อุทฺธาตุํ อุทกา ถลํ;

วุยฺหมาโน มโหเฆว, สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌห’’นฺติฯ – คาถํ อภาสิ;