‘‘เตเนว สุกฺกมูเลน, อนุโภตฺวาน สมฺปทา;
สพฺพาสเว ปริญฺญาย, ติณฺโณ โลเก วิสตฺติกํฯ
‘‘เอการเส กปฺปสเต, ปญฺจติํสาสุ ขตฺติยา;
อมฺพรํสสนามา เต, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถโร อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ตเมว คาถํ ปจฺจุทาหาสิฯ
นีตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
5. สุนาคตฺเถรคาถาวณฺณนา
จิตฺตนิมิตฺตสฺส โกวิโทติ อายสฺมโต สุนาคตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกตฺติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู หุตฺวา อรญฺญายตเน อสฺสเม วสนฺโต ตีณิ พฺราหฺมณสหสฺสานิ มนฺเต วาเจสิฯ อเถกทิวสํ ตสฺส สตฺถารํ ทิสฺวา ลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา ลกฺขณมนฺเต ปริวตฺเตนฺตสฺส, ‘‘อีทิเสหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อนนฺตชิโน อนนฺตญาโณ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พุทฺธญาณํ อารพฺภ อุฬาโร ปสาโท อุปฺปชฺชิฯ โส เตน จิตฺตปฺปสาเทน เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท นาลกคาเม อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สุนาโคติสฺส นามํ อโหสิฯ โส ธมฺมเสนาปติสฺส คิหิสหาโย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ปติฏฺฐิโต ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.14.34-40) –
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, วสโภ นาม ปพฺพโต;
ตสฺมิํ ปพฺพตปาทมฺหิ, อสฺสโม อาสิ มาปิโตฯ
‘‘ตีณิ สิสฺสสหสฺสานิ, วาเจสิํ พฺราหฺมโณ ตทา;
สํหริตฺวาน เต สิสฺเส, เอกมนฺตํ อุปาวิสิํฯ
‘‘เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;
พุทฺธเวทํ คเวสนฺโต, ญาเณ จิตฺตํ ปสาทยิํฯ
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นิสีทิํ ปณฺณสนฺถเร;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํฯ
‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ญาณสญฺญายิทํ ผลํฯ
‘‘สตฺตวีสติ กปฺปมฺหิ, ราชา สิริธโร อหุ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมเทสนาปเทเสน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –
[85]
‘‘จิตฺตนิมิตฺตสฺส โกวิโท, ปวิเวกรสํ วิชานิย;
ฌายํ นิปโก ปติสฺสโต, อธิคจฺเฉยฺย สุขํ นิรามิส’’นฺติฯ –
คาถํ อภาสิฯ
ตตฺถ จิตฺตนิมิตฺตสฺส โกวิโทติ ภาวนาจิตฺตสฺส นิมิตฺตคฺคหเณ กุสโล, ‘‘อิมสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ, อิมสฺมิํ สมฺปหํสิตพฺพํ, อิมสฺมิํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพ’’นฺติ เอวํ ปคฺคหณาทิโยคฺยสฺส จิตฺตนิมิตฺตสฺส คหเณ เฉโกฯ ปวิเวกรสํ วิชานิยาติ กายวิเวกสํวฑฺฒิตสฺส จิตฺตวิเวกสฺส รสํ สญฺชานิตฺวา, วิเวกสุขํ อนุภวิตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘ปวิเวกรสํ ปิตฺวา’’ติ (ธ. ป. 205) หิ วุตฺตํฯ ฌายนฺติ ปฐมํ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ปจฺฉา ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายนฺโตฯ นิปโกติ กมฺมฏฺฐานปริหรเณ กุสโลฯ ปติสฺสโตติ อุปฏฺฐิตสฺสติฯ
อธิคจฺเฉยฺย สุขํ นิรามิสนฺติ เอวํ สมถนิมิตฺตาทิโกสลฺเลน ลพฺเภ จิตฺตวิเวกสุเข ปติฏฺฐาย สโต สมฺปชาโน หุตฺวา วิปสฺสนาฌาเนเนว ฌายนฺโต กามามิสวฏฺฏามิเสหิ อสมฺมิสฺสตาย นิรามิสํ นิพฺพานสุขํ ผลสุขญฺจ อธิคจฺเฉยฺย สมุปคจฺเฉยฺยาติ อตฺโถฯ
สุนาคตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
6. นาคิตตฺเถรคาถาวณฺณนา
อิโต พหิทฺธา ปุถุอญฺญวาทินนฺติ อายสฺมโต นาคิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล นารโท นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา เอกทิวสํ มาฬเก นิสินฺโน ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺเฆน ปุรกฺขตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตีหิ คาถาหิ อภิตฺถวิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติ, นาคิโตติสฺส นามํ อโหสิฯ โส ภควติ กปิลวตฺถุสฺมิํ วิหรนฺเต มธุปิณฺฑิกสุตฺตํ (ม. นิ. 1.199 อาทโย) สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.14.47-54) –
‘‘วิสาลมาเฬ อาสีโน, อทฺทสํ โลกนายกํ;
ขีณาสวํ พลปฺปตฺตํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํฯ
‘‘สตสหสฺสา เตวิชฺชา, ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา;
ปริวาเรนฺติ สมฺพุทฺธํ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติฯ
‘‘ญาเณ อุปนิธา ยสฺส, น วิชฺชติ สเทวเก;
อนนฺตญาณํ สมฺพุทฺธํ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติฯ
‘‘ธมฺมกายญฺจ ทีเปนฺตํ, เกวลํ รตนากรํ;
วิกปฺเปตุํ น สกฺโกนฺติ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติฯ
‘‘อิมาหิ ตีหิ คาถาหิ, นารโทวฺหยวจฺฉโล;
ปทุมุตฺตรํ ถวิตฺวาน, สมฺพุทฺธํ อปราชิตํฯ
