เมนู

‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคติํ นุปปชฺชหํฯ

‘‘ปนฺนรสสหสฺสมฺหิ, กปฺปานํ ปญฺจวีสติ;

วีตมลาสนามา จ, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ‘‘อิทเมว มาตุ วจนํ อรหตฺตปฺปตฺติยา องฺกุสํ ชาต’’นฺติ ตเมว คาถํ ปจฺจุทาหาสิฯ

กสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สีหตฺเถรคาถาวณฺณนา

สีหปฺปมตฺโต วิหราติ อายสฺมโต สีหตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อิโต อฏฺฐารสกปฺปสตมตฺถเก อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร กินฺนรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปุปฺผภกฺโข ปุปฺผนิวสโน หุตฺวา วิหรนฺโต อากาเสน คจฺฉนฺตํ อตฺถทสฺสิํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปูเชตุกาโม อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ ภควา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา อากาสโต โอรุยฺห อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ กินฺนโร จนฺทนสารํ ฆํสิตฺวา จนฺทนคนฺเธน ปุปฺเผหิ จ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มลฺลราชกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส สีโหติ นามํ อโหสิฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมํ กเถสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วิหรติฯ ตสฺส จิตฺตํ นานารมฺมเณ วิธาวติ, เอกคฺคํ น โหติ, สกตฺถํ นิปฺผาเทตุํ น สกฺโกติฯ สตฺถา ตํ ทิสฺวา อากาเส ฐตฺวา –

[83]

‘‘สีหปฺปมตฺโต วิหร, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต;

ภาเวหิ กุสลํ ธมฺมํ, ชห สีฆํ สมุสฺสย’’นฺติฯ –

คาถาย โอวทิฯ โส คาถาวสาเน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.14.17-25) –

‘‘จนฺทภาคานทีตีเร, อโหสิํ กินฺนโร ตทา;

ปุปฺผภกฺโข จหํ อาสิํ, ปุปฺผนิวสโน ตถาฯ

‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

วิปินคฺเคน นิยฺยาสิ, หํสราชาว อมฺพเรฯ

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, จิตฺตํ เต สุวิโสธิตํ;

ปสนฺนมุขวณฺโณสิ, วิปฺปสนฺนมุขินฺทฺริโยฯ

‘‘โอโรหิตฺวาน อากาสา, ภูริปญฺโญ สุเมธโส;

สงฺฆาฏิํ ปตฺถริตฺวาน, ปลฺลงฺเกน อุปาวิสิฯ

‘‘วิลีนํ จนฺทนาทาย, อคมาสิํ ชินนฺติกํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธสฺส อภิโรปยิํฯ

‘‘อภิวาเทตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โลกเชฏฺฐํ นราสภํ;

ปาโมชฺชํ ชนยิตฺวาน, ปกฺกามิํ อุตฺตรามุโขฯ

‘‘อฏฺฐารเส กปฺปสเต, จนฺทนํ ยํ อปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘จตุทฺทเส กปฺปสเต, อิโต อาสิํสุ เต ตโย;

โรหณี นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ยา ปน ภควตา โอวาทวเสน วุตฺตา ‘‘สีหปฺปมตฺโต’’ติ คาถา, ตตฺถ สีหาติ ตสฺส เถรสฺส อาลปนํฯ อปฺปมตฺโต วิหราติ สติยา อวิปฺปวาเสน ปมาทวิรหิโต สพฺพิริยาปเถสุ สติสมฺปชญฺญยุตฺโต หุตฺวา วิหราหิฯ อิทานิ ตํ อปฺปมาทวิหารํ สห ผเลน สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ ‘‘รตฺตินฺทิว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตสฺสตฺโถ – รตฺติภาคํ ทิวสภาคญฺจ ‘‘จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ (สํ. นิ. 4.239; อ. นิ. 3.16; วิภ. 519) วุตฺตนเยน จตุสมฺมปฺปธานวเสน อตนฺทิโต อกุสีโต อารทฺธวีริโย กุสลํ สมถวิปสฺสนาธมฺมญฺจ โลกุตฺตรธมฺมญฺจ ภาเวหิ อุปฺปาเทหิ วฑฺเฒหิ จ, เอวํ ภาเวตฺวา จ ชห สีฆํ สมุสฺสยนฺติ ตว สมุสฺสยํ อตฺตภาวํ ปฐมํ ตาว ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน สีฆํ นจิรสฺเสว ปชห, เอวํภูโต จ ปจฺฉา จริมกจิตฺตนิโรเธน อนวเสสโต จ ปชหิสฺสตีติฯ อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถโร อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ตเมว คาถํ ปจฺจุทาหาสีติฯ

สีหตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. นีตตฺเถรคาถาวณฺณนา

สพฺพรตฺติํ สุปิตฺวานาติ อายสฺมโต นีตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล สุนนฺโท นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา อเนกสเต พฺราหฺมเณ มนฺเต วาเจนฺโต วาชเปยฺยํ นาม ยญฺญํ ยชิ, ภควา ตํ พฺราหฺมณํ อนุกมฺปนฺโต ยญฺญฏฺฐานํ คนฺตฺวา อากาเส จงฺกมิฯ พฺราหฺมโณ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สิสฺเสหิ ปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา อากาเส ขิปิตฺวา ปูชํ อกาสิฯ พุทฺธานุภาเวน ตํ ฐานํ สกลญฺจ นครํ ปุปฺผปฏวิตานิกํ วิย ฉาทิตํ อโหสิฯ มหาชโน สตฺถริ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิฯ สุนนฺทพฺราหฺมโณ เตน กุสลมูเลน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, นีโตติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต ‘‘อิเม สมณา สกฺยปุตฺติยา สุขสีลา สุขสมาจารา สุโภชนานิ ภุญฺชิตฺวา นิวาเตสุ เสนาสเนสุ วิหรนฺติ, อิเมสุ ปพฺพชิตฺวา สุเขน วิหริตุํ สกฺกา’’ติ สุขาภิลาสาย ปพฺพชิตฺวาว สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา กติปาหเมว มนสิกริตฺวา ตํ ฉฑฺเฑตฺวา ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา ทิวสภาคํ สงฺคณิการาโม ติรจฺฉานกถาย วีตินาเมติ, รตฺติภาเคปิ ถินมิทฺธาภิภูโต สพฺพรตฺติํ สุปติฯ สตฺถา ตสฺส เหตุปริปากํ โอโลเกตฺวา โอวาทํ เทนฺโต –

[84]