ตตฺถ ปาปนฺติ อกุสลํ กมฺมํฯ ตญฺหิ ลามกฏฺเฐน ปาปนฺติ วุจฺจติฯ ปุพฺเพติ ปุราฯ อญฺญาสุ ชาติสูติ อิโต อญฺญาสุ ชาตีสุ, อญฺเญสุ อตฺตภาเวสุฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยทิปิ มยา อิมสฺมิํ อตฺตภาเว น ตาทิสํ ปาปํ กตํ อตฺถิ, อิทานิ ปน ตสฺส สมฺภโวเยว นตฺถิฯ ยํ ปน อิโต อญฺญาสุ ชาตีสุ กตํ อตฺถิ, อิเธว ตํ เวทนียํ, ตญฺหิ อิเธว อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว เวทยิตพฺพํ อนุภวิตพฺพํ ผลํ, กสฺมา? วตฺถุ อญฺญํ น วิชฺชตีติ ตสฺส กมฺมสฺส วิปจฺจโนกาโส อญฺโญ ขนฺธปฺปพนฺโธ นตฺถิ, อิเม ปน ขนฺธา สพฺพโส อุปาทานานํ ปหีนตฺตา อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท จริมกจิตฺตนิโรเธน อปฺปฏิสนฺธิกา นิรุชฺฌนฺตีติ อญฺญํ พฺยากาสิฯ

สมิติคุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. กสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา

เยน เยน สุภิกฺขานีติ อายสฺมโต กสฺสปตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ตีสุ เวเทสุ อญฺเญสุ จ พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต, โส เอกทิวสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุมนปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ กโรนฺโต จ สตฺถุ สมนฺตโต อุปริ จ ปุปฺผมุฏฺฐิโย ขิปิฯ พุทฺธานุภาเวน ปุปฺผานิ ปุปฺผาสนากาเรน สตฺตาหํ อฏฺฐํสุฯ โส ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานโส อโหสิฯ อปราปรํ ปุญฺญานิ กโรนฺโต กปฺปสตสหสฺสํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส อุทิจฺจพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, กสฺสโปติสฺส นามํ อโหสิฯ ตสฺส ทหรกาเลเยว ปิตา กาลมกาสิฯ มาตา ตํ ปฏิชคฺคติฯ โส เอกทิวสํ เชตวนํ คโต ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เหตุสมฺปนฺนตาย ตสฺมิํเยว อาสเน โสตาปนฺโน หุตฺวา มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิโต สตฺถริ วุฏฺฐวสฺเส ปวาเรตฺวา ชนปทจาริกํ ปกฺกนฺเต สยมฺปิ สตฺถารา สทฺธิํ คนฺตุกาโม อาปุจฺฉิตุํ มาตุ สนฺติกํ อคมาสิฯ มาตา วิสฺสชฺเชนฺตี โอวาทวเสน –

[82]

‘‘เยน เยน สุภิกฺขานิ, สิวานิ อภยานิ จ;

เตน ปุตฺตก คจฺฉสฺสุ, มา โสกาปหโต ภวา’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ เยน เยนาติ ยตฺถ ยตฺถฯ ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ กรณวจนํ, ยสฺมิํ ยสฺมิํ ทิสาภาเคติ อตฺโถฯ สุภิกฺขานีติ สุลภปิณฺฑานิ, รฏฺฐานีติ อธิปฺปาโยฯ สิวานีติ เขมานิ อโรคานิฯ อภยานีติ โจรภยาทีหิ นิพฺภยานิ, โรคทุพฺภิกฺขภยานิ ปน ‘‘สุภิกฺขานิ, สิวานี’’ติ ปททฺวเยเนว คหิตานิฯ เตนาติ ตตฺถ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทิสาภาเคติ อตฺโถฯ ปุตฺตกาติ อนุกมฺปนฺตี ตํ อาลปติฯ มาติ ปฏิเสธตฺเถ นิปาโต โสกาปหโตติ วุตฺตคุณรหิตานิ รฏฺฐานิ คนฺตฺวา ทุพฺภิกฺขภยาทิชนิเตน โสเกน อุปหโต มา ภว มาโหสีติ อตฺโถฯ ตํ สุตฺวา เถโร, ‘‘มม มาตา มยฺหํ โสกรหิตฏฺฐานคมนํ อาสีสติ, หนฺท มยํ สพฺพโส อจฺจนฺตเมว โสกรหิตํ ฐานํ ปตฺตุํ ยุตฺต’’นฺติ อุสฺสาหชาโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.13.1-9) –

‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;

อพฺโภกาเส ฐิโต สนฺโต, อทฺทสํ โลกนายกํฯ

‘‘สีหํ ยถา วนจรํ, พฺยคฺฆราชํว นิตฺตสํ;

ติธาปภินฺนมาตงฺคํ, กุญฺชรํว มเหสินํฯ

‘‘เสเรยกํ คเหตฺวาน, อากาเส อุกฺขิปิํ อหํ;

พุทฺธสฺส อานุภาเวน, ปริวาเรนฺติ สพฺพโสฯ

‘‘อธิฏฺฐหิ มหาวีโร, สพฺพญฺญู โลกนายโก;

สมนฺตา ปุปฺผจฺฉทนา, โอกิริํสุ นราสภํฯ

‘‘ตโต สา ปุปฺผกญฺจุกา, อนฺโตวณฺฏา พหิมุขา;

สตฺตาหํ ฉทนํ กตฺวา, ตโต อนฺตรธายถฯ

‘‘ตญฺจ อจฺฉริยํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;

พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาเทสิํ, สุคเต โลกนายเกฯ

‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคติํ นุปปชฺชหํฯ

‘‘ปนฺนรสสหสฺสมฺหิ, กปฺปานํ ปญฺจวีสติ;

วีตมลาสนามา จ, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ‘‘อิทเมว มาตุ วจนํ อรหตฺตปฺปตฺติยา องฺกุสํ ชาต’’นฺติ ตเมว คาถํ ปจฺจุทาหาสิฯ

กสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สีหตฺเถรคาถาวณฺณนา

สีหปฺปมตฺโต วิหราติ อายสฺมโต สีหตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อิโต อฏฺฐารสกปฺปสตมตฺถเก อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร กินฺนรโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปุปฺผภกฺโข ปุปฺผนิวสโน หุตฺวา วิหรนฺโต อากาเสน คจฺฉนฺตํ อตฺถทสฺสิํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปูเชตุกาโม อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ ภควา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา อากาสโต โอรุยฺห อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ กินฺนโร จนฺทนสารํ ฆํสิตฺวา จนฺทนคนฺเธน ปุปฺเผหิ จ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มลฺลราชกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส สีโหติ นามํ อโหสิฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมํ กเถสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วิหรติฯ ตสฺส จิตฺตํ นานารมฺมเณ วิธาวติ, เอกคฺคํ น โหติ, สกตฺถํ นิปฺผาเทตุํ น สกฺโกติฯ สตฺถา ตํ ทิสฺวา อากาเส ฐตฺวา –

[83]