นิปตนฺเตสูติ ปริปตนฺเตสุ, อโยนิโสมนสิกาเรสุ วีริยปโยคมนฺทตาย วา ยถารทฺเธสุ สมถวิปสฺสนาธมฺเมสุ หาย มาเนสุ ฯ อุปฺปเตติ โยนิโสมนสิกาเรน วีริยารมฺภสมฺปทาย จ เต อุปฏฺฐาเปยฺย อุปฺปาเทยฺย วฑฺเฒยฺย จฯ วเส อวสมาเนสูติ สตฺเตสุ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ อริยวาสญฺจ อวสนฺเตสุ สยํ ตํ วาสํ วเสยฺยาติ, อริเยสุ วา กิเลสวาสํ ทุติยกวาสํ อวสนฺเตสุ เยน วาเสน เต อวสมานา นาม โหนฺติ, สยํ ตถา วเสฯ รมมาเนสุ โน รเมติ สตฺเตสุ กามคุณรติยา กิเลสรติยา รมนฺเตสุ สยํ ตถา โน รเม นํ รเมยฺย, อริเยสุ วา นิรามิสาย ฌานาทิรติยา รมมาเนสุ สยมฺปิ ตถา รเม, ตโต อญฺญถา ปน กทาจิปิ โน รเม นาภิรเมยฺย วาติ อตฺโถฯ

ปิยญฺชหตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. หตฺถาโรหปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกนฺติ อายสฺมโต หตฺถาโรหปุตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ วิหารโต นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ หตฺถาโรหกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต หตฺถิสิปฺเป นิปฺผตฺติํ อคมาสิฯ โส เอกทิวสํ หตฺถิํ สิกฺขาเปนฺโต นทีตีรํ คนฺตฺวา เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ‘‘กิํ มยฺหํ อิมินา หตฺถิทมเนน, อตฺตานํ ทมนเมว วร’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวาว จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต จิรปริจเยน กมฺมฏฺฐานโต พหิทฺธา วิธาวนฺตํ จิตฺตํ เฉโก หตฺถาจริโย วิย องฺกุเสน จณฺฑมตฺตวรวารณํ ปฏิสงฺขานองฺกุเสน นิคฺคณฺหนฺโต ‘‘อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริก’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ

[77] ตตฺถ อิทนฺติ วุจฺจมานสฺส จิตฺตสฺส อตฺตปจฺจกฺขตาย วุตฺตํฯ ปุเรติ นิคฺคหกาลโต ปุพฺเพฯ

อจารีติ วิจริ, อนวฏฺฐิตตาย นานารมฺมเณสุ ปริพฺภมิ ฯ จาริกนฺติ ยถากามจริยํฯ เตนาห ‘‘เยนิจฺฉกํ ยตฺถกามํ ยถาสุข’’นฺติฯ ตนฺติ ตํ จิตฺตํฯ อชฺชาติ เอตรหิฯ นิคฺคเหสฺสามีติ นิคฺคณฺหิสฺสามิ, นิพฺพิเสวนํ กริสฺสามิฯ โยนิโสติ อุปาเยนฯ ยถา กิํ? หตฺถิปฺปภินฺนํ วิย องฺกุสคฺคโหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิทํ มม จิตฺตํ นาม อิโต ปุพฺเพ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ เยน เยน รมิตุํ อิจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส วเสน เยนิจฺฉกํ, ยตฺถ ยตฺถ จสฺส กาโม, ตสฺส ตสฺส วเสน ยตฺถกามํ, ยถา ยถา วิจรนฺตสฺส สุขํ โหติ, ตเถว จรณโต ยถาสุขํ ทีฆรตฺตํ จาริกํ อจริ, ตํ อชฺชปาหํ ภินฺนมทมตฺตหตฺถิํ หตฺถาจริยสงฺขาโต เฉโก องฺกุสคฺคโห องฺกุเสน วิย โยนิโสมนสิกาเรน นิคฺคเหสฺสามิ, นาสฺส วีติกฺกมิตุํ ทสฺสามีติฯ เอวํ วทนฺโต เอว จ เถโร วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.13.91-96) –

‘‘สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธ, วิปสฺสี ทกฺขิณารโห;

ปุรกฺขโต สาวเกหิ, อารามา อภินิกฺขมิฯ

‘‘ทิสฺวานหํ พุทฺธเสฏฺฐํ, สพฺพญฺญุํ ตมนาสกํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, คณฺฐิปุปฺผํ อปูชยิํฯ

‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน;

หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตน, ปุน วนฺทิํ ตถาคตํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘เอกตาลีสิโต กปฺเป, จรโณ นาม ขตฺติโย;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อยเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา อโหสีติฯ

หตฺถาโรหปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. เมณฺฑสิรตฺเถรคาถาวณฺณนา

อเนกชาติสํสารนฺติ อายสฺมโต เมณฺฑสิรตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหตา อิสิคเณน สทฺธิํ หิมวนฺเต วสนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อิสิคเณน ปทุมานิ อาหราเปตฺวา สตฺถุ ปุปฺผปูชํ กตฺวา สาวเก อปฺปมาทปฏิปตฺติยํ โอวทิตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาเกเต คหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส เมณฺฑสริกฺขสีสตาย เมณฺฑสิโรตฺเวว สมญฺญา อโหสิฯ โส ภควติ สาเกเต อญฺชนวเน วิหรนฺเต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมถวิปสฺสนาสุ กมฺมํ กโรนฺโต ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตว วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.13.97-105) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, โคตโม นาม ปพฺพโต;

นานารุกฺเขหิ สญฺฉนฺโน, มหาภูตคณาลโยฯ

‘‘เวมชฺฌมฺหิ จ ตสฺสาสิ, อสฺสโม อภินิมฺมิโต;

ปุรกฺขโต สสิสฺเสหิ, วสามิ อสฺสเม อหํฯ

‘‘อายนฺตุ เม สิสฺสคณา, ปทุมํ อาหรนฺตุ เม;

พุทฺธปูชํ กริสฺสามิ, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโนฯ

‘‘เอวนฺติ เต ปฏิสฺสุตฺวา, ปทุมํ อาหริํสุ เม;

ตถา นิมิตฺตํ กตฺวาหํ, พุทฺธสฺส อภิโรปยิํฯ

‘‘สิสฺเส ตทา สมาเนตฺวา, สาธุกํ อนุสาสหํ;

มา โข ตุมฺเห ปมชฺชิตฺถ, อปฺปมาโท สุขาวโหฯ

‘‘เอวํ สมนุสาสิตฺวา, เต สิสฺเส วจนกฺขเม;

อปฺปมาทคุเณ ยุตฺโต, ตทา กาลงฺกโต อหํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ