7. เอกธมฺมสวนียตฺเถรคาถาวณฺณนา

กิเลสา ฌาปิตา มยฺหนฺติ อายสฺมโต เอกธมฺมสวนียตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต กติปเย ภิกฺขู มคฺคมูฬฺเห มหารญฺเญ วิจรนฺเต ทิสฺวา อนุกมฺปมาโน อตฺตโน ภวนโต โอตริตฺวา เต สมสฺสาเสตฺวา โภเชตฺวา ยถาธิปฺเปตฏฺฐานํ ปาเปสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสเป ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา กตพุทฺธกิจฺเจ ปรินิพฺพุเต ตสฺมิํ กาเล พาราณสิราชา กิกี นาม อโหสิฯ ตสฺมิํ กาลงฺกเต ตสฺส ปุถุวินฺทราชา นาม ปุตฺโต อาสิฯ ตสฺส ปุตฺโต สุสาโม นามฯ ตสฺส ปุตฺโต กิกีพฺรหฺมทตฺโต นาม หุตฺวา รชฺชํ กาเรนฺโต สาสเน อนฺตรหิเต ธมฺมสฺสวนํ อลภนฺโต, ‘‘โย ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺส สหสฺสํ ทมฺมี’’ติ โฆสาเปตฺวา เอกมฺปิ ธมฺมกถิกํ อลภนฺโต, ‘‘มยฺหํ ปิตุปิตามหาทีนํ กาเล ธมฺโม สํวตฺตติ, ธมฺมกถิกา สุลภา อเหสุํฯ อิทานิ ปน จตุปฺปทิกคาถามตฺตมฺปิ กเถนฺโต ทุลฺลโภฯ ยาว ธมฺมสญฺญา น วินสฺสติ, ตาวเทว ปพฺพชิสฺสามี’’ติ รชฺชํ ปหาย หิมวนฺตํ อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺตํ สกฺโก เทวราชา อาคนฺตฺวา, ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ คาถาย ธมฺมํ กเถตฺวา นิวตฺเตสิฯ โส นิวตฺติตฺวา พหุํ ปุญฺญํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เสตพฺยนคเร เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ภควติ เสตพฺยนคเร สิํสปาวเน วิหรนฺเต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ตสฺส สตฺถา อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา, ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ตสฺส ตตฺถ กตาธิการตาย โส อนิจฺจสญฺญาย ปากฏตรํ หุตฺวา อุปฏฺฐิตาย ปฏิลทฺธสํเวโค ปพฺพชิตฺวา ธมฺมสมฺมสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ทุกฺขสญฺญํ อนตฺตสญฺญญฺจ มนสิกโรนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.12.66-71) –

‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, สาวกา วนจาริโน;

วิปฺปนฏฺฐา พฺรหารญฺเญ, อนฺธาว อนุสุยฺยเรฯ

‘‘อนุสฺสริตฺวา สมฺพุทฺธํ, ปทุมุตฺตรนายกํ;

ตสฺส เต มุนิโน ปุตฺตา, วิปฺปนฏฺฐา มหาวเนฯ

‘‘ภวนา โอรุหิตฺวาน, อคมิํ ภิกฺขุสนฺติกํ;

เตสํ มคฺคญฺจ อาจิกฺขิํ, โภชนญฺจ อทาสหํฯ

‘‘เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺฐ นราสภ;

ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณิํฯ

‘‘สจกฺขู นาม นาเมน, ทฺวาทส จกฺกวตฺติโน;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, ปญฺจกปฺปสเต อิโตฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ตสฺส เอเกเนว ธมฺมสฺสวเนน นิปฺผนฺนกิจฺจตฺตา เอกธมฺมสวนีโยตฺเวว สมญฺญา อโหสิฯ โส อรหา หุตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[67]

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;

วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ กิเลสาติ ยสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปนฺนา, ตํ กิเลเสนฺติ วิพาเธนฺติ อุปตาเปนฺติ วาติ กิเลสา, ราคาทโยฯ ฌาปิตาติ อินฺทคฺคินา วิย รุกฺขคจฺฉาทโย อริยมคฺคญาณคฺคินา สมูลํ ทฑฺฒาฯ มยฺหนฺติ มยา, มม สนฺตาเน วาฯ ภวา สพฺเพ สมูหตาติ กามกมฺมภวาทโย สพฺเพ ภวา สมุคฺฆาฏิตา กิเลสานํ ฌาปิตตฺตาฯ สติ หิ กิเลสวฏฺเฏ กมฺมวฏฺเฏน ภวิตพฺพํฯ กมฺมภวานํ สมูหตตฺตา เอว จ อุปปตฺติภวาปิ สมูหตา เอว อนุปฺปตฺติธมฺมตาย อาปาทิตตฺตาฯ วิกฺขีโณ ชาติสํสาโรติ ชาติอาทิโก –

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติฯ –

วุตฺตลกฺขโณ สํสาโร วิเสสโต ขีโณ, ตสฺมา นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ ยสฺมา อายติํ ปุนพฺภโว นตฺถิ, ตสฺมา วิกฺขีโณ ชาติสํสาโรฯ ตสฺมา จ ปุนพฺภโว นตฺถิ, ยสฺมา ภวา สพฺเพ สมูหตาติ อาวตฺเตตฺวา วตฺตพฺพํฯ อถ วา วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, ตโต เอว นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ โยเชตพฺพํฯ

เอกธมฺมสวนียตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. เอกุทานิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

อธิเจตโส อปฺปมชฺชโตติ อายสฺมโต เอกุทานิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล ยกฺขเสนาปติ หุตฺวา นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต, ‘‘อลาภา วต เม, ทุลฺลทฺธํ วต เม, โยหํ สตฺถุธรมานกาเล ทานาทิปุญฺญํ กาตุํ นาลตฺถ’’นฺติ ปริเทวโสกมาปนฺโน อโหสิฯ อถ นํ สาคโร นาม สตฺถุ สาวโก โสกํ วิโนเทตฺวา สตฺถุ ถูปปูชายํ นิโยเชสิฯ โส ปญฺจ วสฺสานิ ถูปํ ปูเชตฺวา ตโต จุโต เตน ปุญฺเญน เทวมนุสฺเสสุ เอว สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต กาเลน กาลํ สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย สตฺถา ‘‘อธิเจตโส’’ติ คาถาย สาวเก อภิณฺหํ โอวทิฯ โส ตํ สุตฺวา สทฺธาชาโต ปพฺพชิฯ ปพฺพชิตฺวา จ ปน ตเมว คาถํ ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตติฯ โส ตตฺถ วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กโรนฺโต ญาณสฺส อปริปกฺกตฺตา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุ นาสกฺขิฯ ตโต ปน จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺวา เชตวนปฏิคฺคหณสมเย พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ อรญฺเญ วิหรนฺโต สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย สตฺถา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อตฺตโน อวิทูเร อธิจิตฺตมนุยุตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อธิเจตโส’’ติ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิฯ ตํ สุตฺวา อยํ จิรกาลํ ภาวนาย อรญฺเญ วิหรนฺโตปิ กาเลน กาลํ ตเมว คาถํ อุทาเนติ, เตนสฺส เอกุทานิโยติ สมญฺญา อุทปาทิฯ โส อเถกทิวสํ จิตฺเตกคฺคตํ ลภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.12.72-81) –

‘‘อตฺถทสฺสิมฺหิ สุคเต, นิพฺพุเต สมนนฺตรา;

ยกฺขโยนิํ อุปปชฺชิํ, ยสํ ปตฺโต จหํ ตทาฯ