เมนู

เต จ มหาเถรา เอวํ กเถนฺตา อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติปกาสนีหิ คาถาหิ สาสนสฺส เอกนฺตนิยฺยานิกวิภาวเนน ปเรปิ ตตฺถ สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิโยเชนฺตีติ เอตมตฺถํ ทีเปติ อายสฺมา ธมฺมภณฺฑาคาริโก, ตถา ทีเปนฺโต จ อิมาหิ คาถาหิ เตสํ โถมนํ ตาสญฺจ เตสํ วจนสฺส นิทานภาเวน ฐปนํ ฐานคตเมวาติ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นิทานคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

1. เอกกนิปาโต

1. ปฐมวคฺโค

1. สุภูติตฺเถรคาถาวณฺณนา

อิทานิ ฉนฺนา เม กุฏิกาติอาทินยปฺปวตฺตานํ เถรคาถานํ อตฺถวณฺณนา โหติฯ สา ปนายํ อตฺถวณฺณนา ยสฺมา ตาสํ ตาสํ คาถานํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ ปกาเสตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ สุวิญฺเญยฺยา จฯ ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ อฏฺฐุปฺปตฺติํ ปกาเสตฺวา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามาติฯ

ตตฺถ ฉนฺนา เม กุฏิกาติคาถาย กา อุปฺปตฺติ? วุจฺจเต – อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก อนุปฺปนฺเนเยว ปทุมุตฺตเร ภควติ โลกนาเถ หํสวตีนามเก นคเร อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส เอโก ปุตฺโต อุปฺปชฺชิฯ ตสฺส ‘‘นนฺทมาณโว’’ติ นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต อตฺตโน ปริวารภูเตหิ จตุจตฺตาลีสาย มาณวกสหสฺเสหิ สทฺธิํ ปพฺพตปาเท อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตสิฯ อนฺเตวาสิกานมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ เตปิ น จิเรเนว ฌานลาภิโน อเหสุํฯ

เตน จ สมเยน ปทุมุตฺตโร ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา หํสวตีนครํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต นนฺทตาปสสฺส อนฺเตวาสิกชฏิลานํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ นนฺทตาปสสฺส จ ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส สาวกฏฺฐานนฺตรสฺส ปตฺถนํ ทิสฺวา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ปตฺตจีวรมาทาย อญฺญํ กญฺจิ อนามนฺเตตฺวา สีโห วิย เอกจโร นนฺทตาปสสฺส อนฺเตวาสิเกสุ ผลาผลตฺถาย คเตสุ ‘‘พุทฺธภาวํ เม ชานาตู’’ติ ปสฺสนฺตสฺเสว นนฺทตาปสสฺส อากาสโต โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐาสิฯ นนฺทตาปโส พุทฺธานุภาวญฺเจว ลกฺขณปาริปูริญฺจ ทิสฺวา ลกฺขณมนฺเต สมฺมสิตฺวา ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต นาม อคารํ อชฺฌาวสนฺโต ราชา โหติ จกฺกวตฺตี, ปพฺพชนฺโต โลเก วิวฏจฺฉโท สพฺพญฺญู พุทฺโธ โหติฯ อยํ ปุริสาชานีโย นิสฺสํสยํ พุทฺโธติ ญตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา, ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา, อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา, อทาสิฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเนฯ นนฺทตาปโสปิ อตฺตโน อนุจฺฉวิกํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย จตุจตฺตาลีสสหสฺสชฏิลา ปณีตปณีตานิ โอชวนฺตานิ ผลาผลานิ คเหตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ สมฺปตฺตา พุทฺธานญฺเจว อาจริยสฺส จ นิสินฺนาสนํ โอโลเกนฺตา อาหํสุ – ‘‘อาจริย, มยํ ‘อิมสฺมิํ โลเก ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร นตฺถี’ติ วิจราม, อยํ ปน ปุริโส ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร มญฺเญ’’ติฯ นนฺทตาปโส, ‘‘ตาตา, กิํ วเทถ, สาสเปน สทฺธิํ อฏฺฐสฏฺฐิสตสหสฺสโยชนุพฺเพธํ สิเนรุํ อุปเมตุํ อิจฺฉถ, สพฺพญฺญุพุทฺเธน สทฺธิํ มา มํ อุปมิตฺถา’’ติ อาหฯ อถ เต ตาปสา ‘‘สเจ อยํ โอรโก อภวิสฺส, น อมฺหากํ อาจริโย เอวํ อุปมํ อาหเรยฺย, ยาว มหา วตายํ ปุริสาชานีโย’’ติ ปาเทสุ นิปติตฺวา สิรสา วนฺทิํสุฯ อถ เต อาจริโย อาห – ‘‘ตาตา, อมฺหากํ พุทฺธานํ อนุจฺฉวิโก เทยฺยธมฺโม นตฺถิ, ภควา จ ภิกฺขาจารเวลายํ อิธาคโต, ตสฺมา มยํ ยถาพลํ เทยฺยธมฺมํ ทสฺสาม, ตุมฺเห ยํ ยํ ปณีตํ ผลาผลํ อานีตํ, ตํ ตํ อาหรถา’’ติ วตฺวา อาหราเปตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา สยํ ตถาคตสฺส ปตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ

สตฺถารา ผลาผเล ปฏิคฺคหิตมตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปิํสุฯ ตาปโส อุทกมฺปิ สยเมว ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิฯ ตโต โภชนกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา นิสินฺเน สตฺถริ สพฺเพ อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สารณียํ กถํ กเถนฺโต นิสีทิฯ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิฯ ภิกฺขู สตฺถุ จิตฺตํ ญตฺวา สตสหสฺสมตฺตา ขีณาสวา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ

นนฺทตาปโส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, พุทฺธานํ นิสินฺนาสนมฺปิ นีจํ, สมณสตสหสฺสสฺสปิ อาสนํ นตฺถิ, ตุมฺเหหิ อชฺช อุฬารํ ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ สกฺการํ กาตุํ วฏฺฏติ , ปพฺพตปาทโต วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหรถา’’ติฯ อจินฺเตยฺยตฺตา อิทฺธิวิสยสฺส มุหุตฺเตเนว วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา พุทฺธานํ โยชนปฺปมาณํ ปุปฺผาสนํ ปญฺญาเปสุํฯ อคฺคสาวกานํ ติคาวุตํ, เสสภิกฺขูนํ อฑฺฒโยชนิกาทิเภทํ, สงฺฆนวกสฺส อุสภมตฺตํ อโหสิฯ เอวํ ปญฺญตฺเตสุ อาสเนสุ นนฺทตาปโส ตถาคตสฺส ปุรโต อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ฐิโต, ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อิมํ ปุปฺผาสนํ อภิรุหถา’’ติ อาหฯ นิสีทิ ภควา ปุปฺผาสเนฯ เอวํ นิสินฺเน สตฺถริ สตฺถุ อาการํ ญตฺวา ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิํสุฯ นนฺทตาปโส มหนฺตํ ปุปฺผฉตฺตํ คเหตฺวา ตถาคตสฺส มตฺถเก ธาเรนฺโต อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ‘‘ตาปสานํ อยํ สกฺกาโร มหปฺผโล โหตู’’ติ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิฯ สตฺถุ สมาปนฺนภาวํ ญตฺวา ภิกฺขูปิ สมาปชฺชิํสุฯ ตถาคเต สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน อนฺเตวาสิกา ภิกฺขาจารกาเล สมฺปตฺเต วนมูลผลาผลํ ปริภุญฺชิตฺวา เสสกาเล พุทฺธานํ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ติฏฺฐนฺติฯ นนฺทตาปโส ปน ภิกฺขาจารมฺปิ อคนฺตฺวา ปุปฺผฉตฺตํ ธาเรนฺโต สตฺตาหํ ปีติสุเขเนว วีตินาเมติฯ

สตฺถา นิโรธโต วุฏฺฐาย อรณวิหาริองฺเคน ทกฺขิเณยฺยงฺเคน จาติ ทฺวีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ เอกํ สาวกํ ‘‘อิสิคณสฺส ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี’’ติ อาณาเปสิฯ

โส จกฺกวตฺติรญฺโญ สนฺติกา ปฏิลทฺธมหาลาโภ มหาโยโธ วิย ตุฏฺฐมานโส อตฺตโน วิสเย ฐตฺวา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สมฺมสิตฺวา อนุโมทนํ อกาสิฯ ตสฺส เทสนาวสาเน สตฺถา สยํ ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน สพฺเพ จตุจตฺตาลีสสหสฺสตาปสา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิฯ เตสํ ตาวเทว เกสมสฺสุ อนฺตรธายิฯ อฏฺฐ ปริกฺขารา กาเย ปฏิมุกฺกาว อเหสุํ สฏฺฐิวสฺสตฺเถรา วิย สตฺถารํ ปริวารยิํสุฯ นนฺทตาปโส ปน วิกฺขิตฺตจิตฺตตาย วิเสสํ นาธิคจฺฉิฯ ตสฺส กิร อรณวิหาริตฺเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ โสตุํ อารทฺธกาลโต ปฏฺฐาย ‘‘อโห วตาหมฺปิ อนาคเต อุปฺปชฺชนกพุทฺธสฺส สาสเน อิมินา สาวเกน ลทฺธธุรํ ลเภยฺย’’นฺติ จิตฺตํ อุทปาทิฯ โส เตน ปริวิตกฺเกน มคฺคผลปฏิเวธํ กาตุํ นาสกฺขิฯ ตถาคตํ ปน วนฺทิตฺวา สมฺมุเข ฐตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, เยน ภิกฺขุนา อิสิคณสฺส ปุปฺผาสนานุโมทนา กตา, โก นามายํ ตุมฺหากํ สาสเน’’ติฯ ‘‘อรณวิหาริองฺเค ทกฺขิเณยฺยองฺเค จ เอตทคฺคํ ปตฺโต เอโส ภิกฺขู’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, ยฺวายํ มยา สตฺตาหํ ปุปฺผฉตฺตํ ธาเรนฺเตน สกฺกาโร กโต, เตน อธิกาเรน น อญฺญํ สมฺปตฺติํ ปตฺเถมิ, อนาคเต ปน เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อยํ เถโร วิย ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคโต สาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนมกาสิฯ

สตฺถา ‘‘สมิชฺฌิสฺสติ นุ, โข อิมสฺส ตาปสสฺส ปตฺถนา’’ติ อนาคตํสญาณํ เปเสตฺวา โอโลเกนฺโต กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกมิตฺวา สมิชฺฌนกภาวํ ทิสฺวา นนฺทตาปสํ อาห – ‘‘น เต อยํ ปตฺถนา โมฆา ภวิสฺสติ, อนาคเต กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สนฺติเก สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ วตฺวา ธมฺมกถํ กเถตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ นนฺทตาปโส ยาว จกฺขุปถสมติกฺกมา สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อุทฺทิสฺส อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ โส อปรภาเค กาเลน กาลํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณิฯ อปริหีนชฺฌาโนว กาลงฺกตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ ตโต ปน จุโต อปรานิปิ ปญฺจ ชาติสตานิ ปพฺพชิตฺวา อารญฺญโก อโหสิฯ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเลปิ ปพฺพชิตฺวา อารญฺญโก หุตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรสิฯ

เอตํ กิร วตฺตํ อปริปูเรตฺวา มหาสาวกภาวํ ปาปุณนฺตา นาม นตฺถิฯ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปน อาคมฏฺฐกถาสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ โส วีสติวสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา กาลงฺกตฺวา กามาวจรเทวโลเก ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ อปทาเน (อป. เถร 1.3.151) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร , นิสโภ นาม ปพฺพโต;

อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตาฯ

‘‘โกสิโย นาม นาเมน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;

เอกากิโย อทุติโย, วสามิ นิสเภ ตทาฯ

‘‘ผลํ มูลญฺจ ปณฺณญฺจ, น ภุญฺชามิ อหํ ตทา;

ปวตฺตํว สุปาตาหํ, อุปชีวามิ ตาวเทฯ

‘‘นาหํ โกเปมิ อาชีวํ, จชมาโนปิ ชีวิตํ;

อาราเธมิ สกํ จิตฺตํ, วิวชฺเชมิ อเนสนํฯ

‘‘ราคูปสํหิตํ จิตฺตํ, ยทา อุปฺปชฺชเต มม;

สยํว ปจฺจเวกฺขามิ, เอกคฺโค ตํ ทเมมหํฯ

‘‘รชฺชเส รชฺชนีเย จ, ทุสฺสนีเย จ ทุสฺสเส;

มุยฺหเส โมหนีเย จ, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํฯ

‘‘วิสุทฺธานํ อยํ วาโส, นิมฺมลานํ ตปสฺสินํ;

มา โข วิสุทฺธํ ทูเสสิ, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํฯ

‘‘อคาริโก ภวิตฺวาน, ยทา ปุตฺตํ ลภิสฺสสิ;

อุโภปิ มา วิราเธสิ, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํฯ

‘‘ฉวาลาตํ ยถา กฏฺฐํ, น กฺวจิ กิจฺจการกํ;

เนว คาเม อรญฺเญ วา, น หิ ตํ กฏฺฐสมฺมตํฯ

‘‘ฉวาลาตูปโม ตฺวํ สิ, น คิหี นาปิ สญฺญโต;

อุภโต มุตฺตโก อชฺช, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํฯ

‘‘สิยา นุ โข ตว เอตํ, โก ปชานาติ เต อิทํ;

สทฺธาธุรํ วหิสิ เม, โกสชฺชพหุลาย จฯ

‘‘ชิคุจฺฉิสฺสนฺติ ตํ วิญฺญู, อสุจิํ นาคริโก ยถา;

อากฑฺฒิตฺวาน อิสโย, โจทยิสฺสนฺติ ตํ สทาฯ

‘‘ตํ วิญฺญู ปวทิสฺสนฺติ, สมติกฺกนฺตสาสนํ;

สํวาสํ อลภนฺโต หิ, กถํ ชีวิหิสิ ตุวํฯ

‘‘ติธาปภินฺนํ มาตงฺคํ, กุญฺชรํ สฏฺฐิหายนํ;

พลี นาโค อุปคนฺตฺวา, ยูถา นีหรเต คชํฯ

‘‘ยูถา วินิสฺสโฏ สนฺโต, สุขํ สาตํ น วินฺทติ;

ทุกฺขิโต วิมโน โหติ, ปชฺฌายนฺโต ปเวธติฯ

‘‘ตเถว ชฏิลา ตมฺปิ, นีหริสฺสนฺติ ทุมฺมติํ;

เตหิ ตฺวํ นิสฺสโฏ สนฺโต, สุขํ สาตํ น ลจฺฉสิฯ

‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺติํ, โสกสลฺลสมปฺปิโต;

ทยฺหติ ปริฬาเหน, คโช ยูถาว นิสฺสโฏฯ

‘‘ชาตรูปํ ยถา กูฏํ, เนว ฌายติ กตฺถจิ;

ตถา สีลวีหิโน ตฺวํ, น ฌายิสฺสสิ กตฺถจิฯ

‘‘อคารํ วสมาโนปิ, กถํ ชีวิหิสิ ตุวํ;

มตฺติกํ เปตฺติกญฺจาปิ, นตฺถิ เต นิหิตํ ธนํฯ

‘‘สยํ กมฺมํ กริตฺวาน, คตฺเต เสทํ ปโมจยํ;

เอวํ ชีวิหิสิ เคเห, สาธุ เต ตํ น รุจฺจติฯ

‘‘เอวาหํ ตตฺถ วาเรมิ, สํกิเลสคตํ มนํ;

นานาธมฺมกถํ กตฺวา, ปาปา จิตฺตํ นิวารยิํฯ

‘‘เอวํ เม วิหรนฺตสฺส, อปฺปมาทวิหาริโน;

ติํสวสฺสสหสฺสานิ, วิปิเน เม อติกฺกมุํฯ

‘‘อปฺปมาทรตํ ทิสฺวา, อุตฺตมตฺถํ คเวสกํ;

ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺโธ, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํฯ

‘‘ติมฺพรูสกวณฺณาโภ, อปฺปเมยฺโย อนูปโม;

รูเปนาสทิโส พุทฺโธ, อากาเส จงฺกมี ตทาฯ

‘‘สุผุลฺโล สาลราชาว, วิชฺชูวพฺภฆนนฺตเร;

ญาเณนาสทิโส พุทฺโธ, อากาเส จงฺกมี ตทาฯ

‘‘สีหราชาวสมฺภีโต, คชราชาว ทปฺปิโต;

ลาสีโต พฺยคฺฆราชาว, อากาเส จงฺกมี ตทาฯ

‘‘สิงฺฆีนิกฺขสวณฺณาโภ, ขทิรงฺคารสนฺนิโภ;

มณิ ยถา โชติรโส, อากาเส จงฺกมี ตทาฯ

‘‘วิสุทฺธเกลาสนิโภ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมา;

มชฺฌนฺหิเกว สูริโย, อากาเส จงฺกมี ตทาฯ

‘‘ทิสฺวา นเภ จงฺกมนฺตํ, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;

เทโว นุ โข อยํ สตฺโต, อุทาหุ มนุโช อยํฯ

‘‘น เม สุโต วา ทิฏฺโฐ วา, มหิยา เอทิโส นโร;

อปิ มนฺตปทํ อตฺถิ, อยํ สตฺถา ภวิสฺสติฯ

‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, สกํ จิตฺตํ ปสาทยิํ;

นานาปุปฺผญฺจ คนฺธญฺจ, สนฺนิปาเตสหํ ตทาฯ

‘‘ปุปฺผาสนํ ปญฺญาเปตฺวา, สาธุจิตฺตํ มโนรมํ;

นรสารถินํ อคฺคํ, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ

‘‘อิทํ เม อาสนํ วีร, ปญฺญตฺตํ ตวนุจฺฉวํ;

หาสยนฺโต มมํ จิตฺตํ, นิสีท กุสุมาสเนฯ

‘‘นิสีทิ ตตฺถ ภควา, อสมฺภีโตว เกสรี;

สตฺตรตฺตินฺทิวํ พุทฺโธ, ปวเร กุสุมาสเนฯ

‘‘นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิํ, สตฺตรตฺตินฺทิวํ อหํ;

วุฏฺฐหิตฺวา สมาธิมฺหา, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;

มม กมฺมํ ปกิตฺเตนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

‘‘ภาเวหิ พุทฺธานุสฺสติํ, ภาวนานมนุตฺตรํ;

อิมํ สติํ ภาวยิตฺวา, ปูรยิสฺสสิ มานสํฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสานิ , เทวโลเก รมิสฺสสิ;

อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสสิ;

สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเฐ ภวิสฺสสิฯ

‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;

อนุโภสฺสสิ ตํ สพฺพํ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํฯ

‘‘ภวาภเว สํสรนฺโต, มหาโภคํ ลภิสฺสสิ;

โภเค เต อูนตา นตฺถิ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘อสีติโกฏิํ ฉฑฺเฑตฺวา, ทาเส กมฺมกเร พหู;

โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสสิฯ

‘‘อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;

สุภูติ นาม นาเมน, เหสฺสสิ สตฺถุ สาวโกฯ

‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, ทกฺขิเณยฺยคุณมฺหิ ตํ;

ตถารณวิหาเร จ, ทฺวีสุ อคฺเค ฐเปสฺสสิฯ

‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ชลชุตฺตมนามโก;

นภํ อพฺภุคฺคมี วีโร, หํสราชาว อมฺพเรฯ

‘‘สาสิโต โลกนาเถน, นมสฺสิตฺวา ตถาคตํ;

สทา ภาเวมิ มุทิโต, พุทฺธานุสฺสติมุตฺตมํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสํ อคจฺฉหํฯ

‘‘อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยิํ;

สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี อโหสหํฯ

‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;

อนุโภมิ สุสมฺปตฺติํ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํฯ

‘‘ภวาภเว สํสรนฺโต, มหาโภคํ ลภามหํ;

โภเค เม อูนตา นตฺถิ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ –

อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุภูติตฺเถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติฯ

เอวํ ปน โส ตาวติํสภวเน อปราปรํ อุปฺปชฺชนวเสน ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก อเนกสตกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺติราชา จ ปเทสราชา จ หุตฺวา อุฬารํ มนุสฺสสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา อถ อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถิยํ สุมนเสฏฺฐิสฺส เคเห อนาถปิณฺฑิกสฺส กนิฏฺโฐ หุตฺวา นิพฺพตฺติ ‘‘สุภูตี’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ

เตน จ สมเยน อมฺหากํ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ เวฬุวนปฏิคฺคหณาทินา โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต ราชคหํ อุปนิสฺสาย สีตวเน วิหรติฯ ตทา อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺฐิ สาวตฺถิยํ อุฏฺฐานกภณฺฑํ คเหตฺวา อตฺตโน สหายสฺส ราชคหเสฏฺฐิโน ฆรํ คโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถารํ สีตวเน วิหรนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฐมทสฺสเนเนว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย สตฺถารํ สาวตฺถิํ อาคมนตฺถาย ยาจิตฺวา ตโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชเน มคฺเค โยชเน โยชเน สตสหสฺสปริจฺจาเคน วิหาเร ปติฏฺฐาเปตฺวา สาวตฺถิยํ ราชมาเนน อฏฺฐกรีสปฺปมาณํ เชตสฺส ราชกุมารสฺส อุยฺยานภูมิํ โกฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตตฺถ ภควโต วิหารํ กาเรตฺวา อทาสิฯ วิหารปริคฺคหณทิวเส อยํ สุภูติกุฏุมฺพิโก อนาถปิณฺฑิกเสฏฺฐินา สทฺธิํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สทฺธํ ปฏิลภิตฺวา ปพฺพชิ ฯ โส อุปสมฺปชฺชิตฺวา ทฺเว มาติกา ปคุณา กตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา อรญฺเญ สมณธมฺมํ กโรนฺโต เมตฺตาฌานปาทกํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

โส ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมา สตฺถารา เทสิตนิยาเมน อโนทิสฺสกํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสติฯ ตสฺมา อรณวิหารีนํ อคฺโค นาม ชาโตฯ ปิณฺฑาย จรนฺโต ฆเร ฆเร เมตฺตาฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ภิกฺขํ ปฏิคฺคณฺหาติ ‘‘เอวํ ทายกานํ มหปฺผลํ ภวิสฺสตี’’ติฯ ตสฺมา ทกฺขิเณยฺยานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ เตนาห ภควา – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อรณวิหารีนํ ยทิทํ สุภูติ, ทกฺขิเณยฺยานํ ยทิทํ สุภูตี’’ติ (อ. นิ. 1.198, 201)ฯ เอวมยํ มหาเถโร อรหตฺเต ปติฏฺฐาย อตฺตนา ปูริตปารมีนํ ผลสฺส มตฺถกํ ปตฺวา โลเก อภิญฺญาโต อภิลกฺขิโต หุตฺวา พหุชนหิตาย ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน ราชคหํ อคมาสิฯ

ราชา พิมฺพิสาโร เถรสฺส อาคมนํ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถา’’ติ วตฺวา ‘‘นิวาสนฏฺฐานํ กริสฺสามี’’ติ ปกฺกนฺโต วิสฺสริฯ เถโร เสนาสนํ อลภนฺโต อพฺโภกาเส วีตินาเมสิฯ เถรสฺส อานุภาเวน เทโว น วสฺสติฯ มนุสฺสา อวุฏฺฐิตาย อุปทฺทุตา รญฺโญ นิเวสนทฺวาเร อุกฺกุฏฺฐิมกํสุฯ ราชา ‘‘เกน นุ โข การเณน เทโว น วสฺสตี’’ติ วีมํสนฺโต ‘‘เถรสฺส อพฺโภกาสวาเสน มญฺเญ น วสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ปณฺณกุฏิํ การาเปตฺวา ‘‘อิมิสฺสา, ภนฺเต, ปณฺณกุฏิยา วสถา’’ติ วตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิฯ เถโร กุฏิกํ ปวิสิตฺวา ติณสนฺถารเก ปลฺลงฺเกน นิสีทิฯ ตทา ปน เทโว โถกํ โถกํ ผุสายติ, น สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺฉติฯ อถ เถโร โลกสฺส อวุฏฺฐิกภยํ วิสมิตุกาโม อตฺตโน อชฺฌตฺติกพาหิรวตฺถุกสฺส ปริสฺสยสฺส อภาวํ ปเวเทนฺโต –

[1]

‘‘ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา, วสฺส เทว ยถาสุขํ;

จิตฺตํ เม สุสมาหิตํ วิมุตฺตํ, อาตาปี วิหรามิ วสฺส เทวา’’ติฯ –

คาถมาหฯ

ตตฺถ ฉนฺน-สทฺโท ตาว ‘‘ฉนฺนา สา กุมาริกา อิมสฺส กุมารกสฺส’’ (ปารา. 296) ‘‘นจฺฉนฺนํ นปฺปติรูป’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 383) ปติรูเป อาคโตฯ ‘‘ฉนฺนํ ตฺเวว, ผคฺคุณ, ผสฺสายตนาน’’นฺติอาทีสุ วจนวิสิฏฺเฐ สงฺขฺยาวิเสเสฯ ‘‘ฉนฺนมติวสฺสติ, วิวฏํ นาติวสฺสตี’’ติอาทีสุ (อุทา. 45; จูฬว. 385) คหเณฯ ‘‘กฺยาหํ เต นจฺฉนฺโนปิ กริสฺสามี’’ติอาทีสุ นิวาสนปารุปเน ‘‘อายสฺมา ฉนฺโน อนาจารํ อาจรตี’’ติอาทีสุ (ปารา. 424) ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘สพฺพจฺฉนฺนํ สพฺพปริจฺฉนฺนํ (ปาจิ. 52, 54), ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินี’’ติ (สุ. นิ. 18) จ อาทีสุ ติณาทีหิ ฉาทเนฯ อิธาปิ ติณาทีหิ ฉาทเนเยว ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺมา ติเณน วา ปณฺเณน วา ฉนฺนา ยถา น วสฺสติ วสฺโสทกปตนํ น โหติ น โอวสฺสติ, เอวํ สมฺมเทว ฉาทิตาติ อตฺโถฯ

เม-สทฺโท ‘‘กิจฺเฉน เม อธิคตํ, หลํ ทานิ ปกาสิตุ’’นฺติอาทีสุ (มหาว. 8; ที. นิ. 2.65; ม. นิ. 1.281; 2.337; สํ. นิ. 1.172) กรเณ อาคโต, มยาติ อตฺโถฯ ‘‘ตสฺส เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.182; อ. นิ. 4.257) สมฺปทาเน, มยฺหนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต’’อาทีสุ (ม. นิ. 1.206; สํ. นิ. 4.14) สามิอตฺเถ อาคโตฯ อิธาปิ สามิอตฺเถ เอว ทฏฺฐพฺโพ, มมาติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ ขีณาสวานํ มมายิตพฺพํ นาม กิญฺจิ นตฺถิ โลกธมฺเมหิ อนุปลิตฺตภาวโต, โลกสมญฺญาวเสน ปน เตสมฺปิ ‘‘อหํ มมา’’ติ โวหารมตฺตํ โหติฯ เตนาห ภควา – ‘‘กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา’’ติ (ม. นิ. 1.29)ฯ

กุฏิกาติ ปน มาตุกุจฺฉิปิ กรชกาโยปิ ติณาทิจฺฉทโน ปติสฺสโยปิ วุจฺจติฯ ตถา หิ –

‘‘มาตรํ กุฏิกํ พฺรูสิ, ภริยํ พฺรูสิ กุลาวกํ;

ปุตฺเต สนฺตานเก พฺรูสิ, ตณฺหา เม พฺรูสิ พนฺธน’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.19) –

อาทีสุ มาตุกุจฺฉิ ‘‘กุฏิกา’’ติ วุตฺตาฯ

‘‘อฏฺฐิกงฺกลกุฏิเก , มํสนฺหารุปสิพฺพิเต;

ธิรตฺถุ ปูเร ทุคฺคนฺเธ, ปรคตฺเต มมายสี’’ติฯ (เถรคา. 1153) –

อาทีสุ เกสาทิสมูหภูโต กรชกาโยฯ ‘‘กสฺสปสฺส ภควโต ภคินิ กุฏิ โอวสฺสติ’’ (ม. นิ. 2.291) ‘‘กุฏิ นาม อุลฺลิตฺตา วา โหติ อวลิตฺตา วา’’ติอาทีสุ (ปารา. 349) ติณฉทนปติสฺสโยฯ อิธาปิ โส เอว เวทิตพฺโพ ปณฺณสาลาย อธิปฺเปตตฺตาฯ กุฏิ เอว หิ กุฏิกา, อปากฏกุฏิ ‘‘กุฏิกา’’ติ วุตฺตาฯ

สุข-สทฺโท ปน ‘‘วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺส’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. 67) สุขเวทนายํ อาคโตฯ ‘‘สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท, สุขา สทฺธมฺมเทสนา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 194) สุขมูเลฯ ‘‘สุขสฺเสตํ, ภิกฺขเว, อธิวจนํ ยทิทํ ปุญฺญานี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 7.62; อิติวุ. 22) สุขเหตุมฺหิฯ ‘‘ยสฺมา จ, โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.60) สุขารมฺมเณ, ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา เอเต, จุนฺท, อริยสฺส วินเย’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.82) อพฺยาปชฺเชฯ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 2.215; ธ. ป. 203-204) นิพฺพาเนฯ ‘‘ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ ยาว สุขา สคฺคา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.225) สุขปฺปจฺจยฏฺฐาเนฯ ‘‘โสวคฺคิกํ สุขวิปากํ สคฺคสํวตฺตนิก’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.163; สํ. นิ. 1.130) อิฏฺเฐ, ปิยมนาเปติ อตฺโถฯ อิธาปิ อิฏฺเฐ สุขปฺปจฺจเย วา ทฏฺฐพฺโพฯ สา หิ กุฏิ อนฺโต พหิ จ มนาปภาเวน สมฺปาทิตา นิวาสนผาสุตาย ‘‘สุขา’’ติ วุตฺตาฯ ตถา นาติสีตนาติอุณฺหตาย อุตุสุขสมฺปตฺติโยเคน กายิกเจตสิกสุขสฺส ปจฺจยภาวโตฯ

นิวาตาติ อวาตา, ผุสิตคฺคฬปิหิตวาตปานตฺตา วาตปริสฺสยรหิตาติ อตฺโถฯ อิทํ ตสฺสา กุฏิกา สุขภาววิภาวนํฯ สวาเต หิ เสนาสเน อุตุสปฺปาโย น ลพฺภติ, นิวาเต โส ลพฺภตีติฯ วสฺสาติ ปวสฺส สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺฉฯ

เทวาติ อยํ เทว-สทฺโท ‘‘อิมานิ เต, เทว, จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสวตีราชธานิปฺปมุขานิ, เอตฺถ , เทว, ฉนฺทํ ชเนหิ ชีวิเต อเปกฺข’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.266) สมฺมุติเทเว ขตฺติเย อาคโตฯ ‘‘จาตุมหาราชิกา เทวา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.337) อุปปตฺติเทเวสุฯ ‘‘ตสฺส เทวาติเทวสฺส, สาสนํ สพฺพทสฺสิโน’’ติอาทีสุ วิสุทฺธิเทเวสุ ฯ วิสุทฺธิเทวานญฺหิ ภควโต อติเทวภาเว วุตฺเต อิตเรสํ วุตฺโต เอว โหติฯ ‘‘วิทฺเธ วิคตวลาหเก เทเว’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.486; สํ. นิ. 1.110; อิติวุ. 27) อากาเสฯ ‘‘เทโว จ กาเลน กาลํ น สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺฉตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.70) เมเฆ ปชฺชุนฺเน วาฯ อิธาปิ เมเฆ ปชฺชุนฺเน วา ทฏฺฐพฺโพฯ วสฺสาติ หิ เต อาณาเปนฺโต เถโร อาลปติฯ ยถาสุขนฺติ ยถารุจิํฯ ตว วสฺสเนน มยฺหํ พาหิโร ปริสฺสโย นตฺถิ, ตสฺมา ยถากามํ วสฺสาติ วสฺสูปชีวิสตฺเต อนุคฺคณฺหนฺโต วทติฯ

อิทานิ อพฺภนฺตเร ปริสฺสยาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ จิตฺตํ เม สุสมาหิตนฺติ มม จิตฺตํ สุฏฺฐุ อติวิย สมฺมา สมฺมเทว เอกคฺคภาเวน อารมฺมเณ ฐปิตํฯ ตญฺจ โข น นีวรณาทิวิกฺขมฺภนมตฺเตน; อปิ จ โข วิมุตฺตํ โอรมฺภาคิยอุทฺธํภาคิยสงฺคเหหิ สพฺพสํโยชเนหิ สพฺพกิเลสธมฺมโต จ วิเสเสน วิมุตฺตํ, สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานวเสน เต ปชหิตฺวา ฐิตนฺติ อตฺโถฯ อาตาปีติ วีริยวาฯ ผลสมาปตฺติอตฺถํ วิปสฺสนารมฺภวเสน ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถญฺจ อารทฺธวีริโย หุตฺวา วิหรามิ, ทิพฺพวิหาราทีหิ อตฺตภาวํ ปวตฺเตมิ, น ปน กิเลสปฺปหานตฺถํ, ปหาตพฺพสฺเสว อภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยถา ปน พาหิรปริสฺสยาภาเวน, เทว, มยา ตฺวํ วสฺสเน นิโยชิโต, เอวํ อพฺภนฺตรปริสฺสยาภาเวนปี’’ติ ทสฺเสนฺโต ปุนปิ ‘‘วสฺส, เทวา’’ติ อาหฯ

อปโร นโย ฉนฺนาติ ฉาทิตา ปิหิตาฯ กุฏิกาติ อตฺตภาโวฯ โส หิ ‘‘อเนกาวยวสฺส สมุทายสฺส อวิชฺชานีวรณสฺส, ภิกฺขเว, ปุคฺคลสฺส ตณฺหาสํยุตฺตสฺส อยญฺเจว กาโย สมุทาคโต, พหิทฺธา จ นามรูป’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.19) กาโยติ อาคโตฯ

‘‘สิญฺจ, ภิกฺขุ, อิมํ นาวํ , สิตฺตา เต ลหุเมสฺสตี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 66) นาวาติ อาคโตฯ ‘‘คหการก ทิฏฺโฐสิ, คหกูฏํ วิสงฺขต’’นฺติ (ธ. ป. 154) จ อาทีสุ คหนฺติ อาคโตฯ ‘‘สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน, ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโห’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 778) คุหาติ อาคโตฯ ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท, เอกาโร วตฺตตี รโถ’’ติอาทีสุ (อุทา. 65) รโถติ อาคโตฯ ‘‘ปุน เคหํ น กาหสี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 154) เคหนฺติ อาคโตฯ ‘‘วิวฏา กุฏิ นิพฺพุโต คินี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 19) กุฏีติ อาคโตฯ ตสฺมา อิธาปิ โส ‘‘กุฏิกา’’ติ วุตฺโตฯ อตฺตภาโว หิ กฏฺฐาทีนิ ปฏิจฺจ ลพฺภมานา เคหนามิกา กุฏิกา วิย อฏฺฐิอาทิสญฺญิเต ปถวีธาตุอาทิเก ผสฺสาทิเก จ ปฏิจฺจ ลพฺภมาโน ‘‘กุฏิกา’’ติ วุตฺโต, จิตฺตมกฺกฏสฺส นิวาสภาวโต จฯ ยถาห –

‘‘อฏฺฐิกงฺกลกุฏิเวสา, มกฺกฏาวสโถ อิติ;

มกฺกโฏ ปญฺจทฺวาราย, กุฏิกาย ปสกฺกิย;

ทฺวาเรนานุปริยาติ, ฆฏฺฏยนฺโต ปุนปฺปุน’’นฺติ จฯ

สา ปเนสา อตฺตภาวกุฏิกา เถรสฺส ติณฺณํ ฉนฺนํ อฏฺฐนฺนญฺจ อสํวรทฺวารานํ วเสน สมติ วิชฺฌนกสฺส ราคาทิอวสฺสุตสฺส ปญฺญาย สํวุตตฺตา สมฺมเทว ปิหิตตฺตา ‘‘ฉนฺนา’’ติ วุตฺตาฯ เตนาห ภควา – ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธียเร’’ติ (สุ. นิ. 1041)ฯ วุตฺตนเยน ฉนฺนตฺตา เอว กิเลสทุกฺขาภาวโต นิรามิสสุขสมงฺคิตาย จ สุขา สุขปฺปตฺตา, ตโต เอว จ นิวาตา นิหตมานมทถมฺภสารมฺภตาย นิวาตวุตฺติกาฯ อยญฺจ นโย ‘‘มยฺหํ น สํกิเลสธมฺมานํ สํวรณมตฺเตน สิทฺโธ, อถ โข อคฺคมคฺคสมาธินา สุฏฺฐุ สมาหิตจิตฺตตาย เจว อคฺคมคฺคปญฺญาย สพฺพสํโยชเนหิ วิปฺปมุตฺตจิตฺตตาย จา’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตํ เม สุสมาหิตํ วิมุตฺต’’นฺติฯ เอวํภูโต จ ‘‘อิทานาหํ กตกรณีโย’’ติ น อปฺโปสฺสุกฺโก โหมิ, อถ โข อาตาปี วิหรามิ, สเทวกสฺส โลกสฺส หิตสุขูปสํหาเร อุสฺสาหชาโต ภิกฺขาจารกาเลปิ อนุฆรํ พฺรหฺมวิหาเรเนว วิหรามิฯ ตสฺมา ตฺวมฺปิ, เทว, ปชฺชุนฺน มยฺหํ ปิยํ กาตุกามตายปิ วสฺสูปชีวีนํ สตฺตานํ อนุกมฺปายปิ วสฺส สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺฉาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺถ จ เถโร ‘‘ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา’’ติ อิมินา โลกิยโลกุตฺตรเภทํ อตฺตโน อธิสีลสิกฺขํ ทสฺเสติฯ ‘‘จิตฺตํ เม สุสมาหิต’’นฺติ อิมินา อธิจิตฺตสิกฺขํฯ ‘‘วิมุตฺต’’นฺติ อิมินา อธิปญฺญาสิกฺขํฯ ‘‘อาตาปี วิหรามี’’ติ อิมินา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํฯ อถ วา ‘‘ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา’’ติ อิมินา อนิมิตฺตวิหารํ ทสฺเสติ กิเลสวสฺสปิธานมุเขน นิจฺจาทินิมิตฺตุคฺฆาฏนทีปนโตฯ ‘‘จิตฺตํ เม สุสมาหิต’’นฺติ อิมินา อปฺปณิหิตวิหารํฯ ‘‘วิมุตฺต’’นฺติ อิมินา สุญฺญตวิหารํฯ ‘‘อาตาปี วิหรามี’’ติ อิมินา เตสํ ติณฺณํ วิหารานํ อธิคมูปายํฯ ปฐเมน วา โทสปฺปหานํ, ทุติเยน ราคปฺปหานํ, ตติเยน โมหปฺปหานํฯ ตถา ทุติเยน ปฐมทุติเยหิ วา ธมฺมวิหารสมฺปตฺติโย ทสฺเสติฯ ตติเยน วิมุตฺติสมฺปตฺติโยฯ ‘‘อาตาปี วิหรามี’’ติ อิมินา ปรหิตปฏิปตฺติยํ อตนฺทิตภาวํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวํ ‘‘ยถานามา’’ติ คาถาย วุตฺตานํ ธมฺมวิหาราทีนํ อิมาย คาถาย ทสฺสิตตฺตา ตตฺถ อทสฺสิเตสุ นามโคตฺเตสุ นามํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตฺถํ สุท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เย หิ เถรา นามมตฺเตน ปากฏา, เต นาเมน, เย โคตฺตมตฺเตน ปากฏา, เต โคตฺเตน, เย อุภยถา ปากฏา, เต อุภเยนปิ ทสฺสิสฺส’’นฺติฯ อยํ ปน เถโร นาเมน อภิลกฺขิโต, น ตถา โคตฺเตนาติ ‘‘อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุภูตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิตฺถนฺติ อิทํ ปการํ, อิมินา อากาเรนาติ อตฺโถฯ สุทนฺติ สุ อิทํ, สนฺธิวเสน อิการโลโปฯ สูติ จ นิปาตมตฺตํ, อิทํ คาถนฺติ โยชนาฯ อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ ครุคารวสปฺปติสฺสวจนเมตํฯ สุภูตีติ นามกิตฺตนํฯ โส หิ สรีรสมฺปตฺติยาปิ ทสฺสนีโย ปาสาทิโก, คุณสมฺปตฺติยาปิฯ อิติ สุนฺทราย สรีราวยววิภูติยา สีลสมฺปตฺติยาทิวิภูติยา จ สมนฺนาคตตฺตา สุภูตีติ ปญฺญายิตฺถ สีลสาราทิถิรคุณโยคโต เถโรฯ อภาสิตฺถาติ กเถสิฯ

กสฺมา ปเนเต มหาเถรา อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺตีติ? อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อนธิคตปุพฺพํ ปรมคมฺภีรํ อติวิย สนฺตํ ปณีตํ อตฺตนา อธิคตํ โลกุตฺตรธมฺมํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติเวคสมุสฺสาหิตอุทานวเสน สาสนสฺส นิยฺยานิกภาววิภาวนวเสน จ ปรมปฺปิจฺฉา อริยา อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺติ, ยถา ตํ โลกนาโถ โพธเนยฺยอชฺฌาสยวเสน ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต จตุเวสารชฺชวิสารโท’’ติอาทินา อตฺตโน คุเณ ปกาเสติ, เอวมยํ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา โหตีติฯ

ปรมตฺถทีปนิยา เถรคาถาสํวณฺณนาย

สุภูติตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มหาโกฏฺฐิกตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุปสนฺโตติ อายสฺมโต มหาโกฏฺฐิกตฺเถรสฺส คาถาฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ เถโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต มาตาปิตูนํ อจฺจเยน กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ธมฺมเทสนากาเล หํสวตีนครวาสิเก คนฺธมาลาทิหตฺเถ เยน พุทฺโธ เยน ธมฺโม เยน สงฺโฆ, ตนฺนินฺเน ตปฺโปเณ ตปฺปพฺภาเร คจฺฉนฺเต ทิสฺวา มหาชเนน สทฺธิํ อุปคโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ กิร อิมสฺมิํ สาสเน ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺโค, อโห วตาหมฺปิ เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อยํ วิย ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา สตฺถุ เทสนาปริโยสาเน วุฏฺฐิตาย ปริสาย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตสิฯ สตฺถา อธิวาเสสิฯ โส ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา สกนิเวสนํ คนฺตฺวา สพฺพรตฺติํ พุทฺธสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ นิสชฺชฏฺฐานํ คนฺธทามมาลาทามาทีหิ อลงฺกริตฺวา ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน สเก นิเวสเน ภิกฺขุสตสหสฺสปริวารํ ภควนฺตํ วิวิธยาคุขชฺชกปริวารํ นานารสสูปพฺยญฺชนํ คนฺธสาลิโภชนํ โภเชตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน จินฺเตสิ – ‘‘มหนฺตํ, โข, อหํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถมิ น โข ปน มยฺหํ ยุตฺตํ เอกทิวสเมว ทานํ ทตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตุํ, อนุปฏิปาฏิยา สตฺต ทิวเส ทานํ ทตฺวา ปตฺเถสฺสามี’’ติ ฯ โส เตเนว นิยาเมน สตฺต ทิวเส มหาทานานิ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ทุสฺสโกฏฺฐาคารํ วิวราเปตฺวา อุตฺตมํ ติจีวรปฺปโหนกํ สุขุมวตฺถํ พุทฺธสฺส ปาทมูเล ฐเปตฺวา ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส จ ติจีวรํ ทตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, โย โส ภิกฺขุ ตุมฺเหหิ อิโต สตฺตมทิวสมตฺถเก เอตทคฺเค ฐปิโต, อหมฺปิ โส ภิกฺขุ วิย อนาคเต อุปฺปชฺชนกพุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ วตฺวา สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ปตฺถนํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส ปตฺถนาย สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สาสเน ตว ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อปทาเน (อป. เถร 2.54.221-250) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพโลกวิทู มุนิ;

อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาฯ

‘‘โอวาทโก วิญฺญาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;

เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;

สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปญฺจสีเล ปติฏฺฐปิฯ

‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สุญฺญตํ ติตฺถิเยหิ จ;

วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิฯ

‘‘รตนานฏฺฐปญฺญาสํ, อุคฺคโต โส มหามุนิ;

กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺติํสวรลกฺขโณฯ

‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, พฺราหฺมโณ เวทปารคู;

อุเปจฺจ สพฺพโลกคฺคํ, อสฺโสสิํ ธมฺมเทสนํฯ

‘‘ตทา โส สาวกํ วีโร, ปภินฺนมติโคจรํ;

อตฺเถ ธมฺเม นิรุตฺเต จ, ปฏิภาเน จ โกวิทํฯ