6. เมฆิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

อนุสาสิ มหาวีโรติ อายสฺมโต เมฆิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว กุสลพีชานิ โรเปนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปาปุณิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย วิปสฺสี ภควา พุทฺธกิจฺจสฺส ปริโยสานมาคมฺม อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิฯ เตน ปถวีกมฺปาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ มหาชโน ภีตตสิโต อโหสิฯ อถ นํ เวสฺสวโณ มหาราชา ตมตฺถํ วิภาเวตฺวา สมสฺสาเสสิฯ ตํ สุตฺวา มหาชโน สํเวคปฺปตฺโต อโหสิฯ ตตฺถายํ กุลปุตฺโต พุทฺธานุภาวํ สุตฺวา สตฺถริ สญฺชาตคารวพหุมาโน อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมิํ สากิยราชกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส เมฆิโยติ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ภควนฺตํ อุปฏฺฐหนฺโต ภควติ ชาลิกายํ วิหรนฺเต กิมิกาลาย นทิยา ตีเร รมณียํ อมฺพวนํ ทิสฺวา ตตฺถ วิหริตุกาโม ทฺเว วาเร ภควตา วาเรตฺวา ตติยวารํ วิสฺสชฺชิโต ตตฺถ คนฺตฺวา มิจฺฉาวิตกฺกมกฺขิกาหิ ขชฺชมาโน จิตฺตสมาธิํ อลภิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อถสฺส ภควา ‘‘อปริปกฺกาย, เมฆิย, เจโตวิมุตฺติยา ปญฺจ ธมฺมา ปริปากาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทินา (อุทา. 31) โอวาทํ อทาสิฯ โส ตสฺมิํ โอวาเท ฐตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.12.57-65) –

‘‘ยทา วิปสฺสี โลกคฺโค, อายุสงฺขารโมสฺสชิ;

ปถวี สมฺปกมฺปิตฺถ, เมทนี ชลเมขลาฯ

‘‘โอตตํ วิตตํ มยฺหํ, สุวิจิตฺตวฏํสกํ;

ภวนมฺปิ ปกมฺปิตฺถ, พุทฺธสฺส อายุสงฺขเยฯ

‘‘ตาโส มยฺหํ สมุปฺปนฺโน, ภวเน สมฺปกมฺปิเต;

อุปฺปาโท นุ กิมตฺถาย, อาโลโก วิปุโล อหุฯ

‘‘เวสฺสวโณ อิธาคมฺม, นิพฺพาเปสิ มหาชนํ;

ปาณภูเต ภยํ นตฺถิ, เอกคฺคา โหถ สํวุตาฯ

‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;

ยสฺมิํ อุปฺปชฺชมานมฺหิ, ปถวี สมฺปกมฺปติฯ

‘‘พุทฺธานุภาวํ กิตฺเตตฺวา, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทหํ;

อวเสเสสุ กปฺเปสุ, กุสลํ จริตํ มยาฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธสญฺญายิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต จุทฺทสกปฺปมฺหิ, ราชา อาสิํ ปตาปวา;

สมิโต นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถุ สมฺมุขา โอวาทํ ลภิตฺวา ‘‘มยา อรหตฺตํ อธิคต’’นฺติ อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[66]

‘‘อนุสาสิ มหาวีโร, สพฺพธมฺมาน ปารคู;

ตสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวาน, วิหาสิํ สนฺติเก สโต;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ อนุสาสีติ ‘‘อปริปกฺกาย, เมฆิย, เจโตวิมุตฺติยา ปญฺจ ธมฺมา ปริปากาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทินา โอวทิ อนุสิฏฺฐิํ อทาสิฯ มหาวีโรติ มหาวิกฺกนฺโต, วีริยปารมิปาริปูริยา จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยาธิฏฺฐาเนน อนญฺญสาธารณจตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสมฺปตฺติยา จ มหาวีริโยติ อตฺโถฯ สพฺพธมฺมาน ปารคูติ สพฺเพสญฺจ เญยฺยธมฺมานํ ปารํ ปริยนฺตํ ญาณคมเนน คโต อธิคโตติ สพฺพธมฺมาน ปารคู, สพฺพญฺญูติ อตฺโถฯ สพฺเพสํ วา สงฺขตธมฺมานํ ปารภูตํ นิพฺพานํ สยมฺภูญาเณน คโต อธิคโตติ สพฺพธมฺมาน ปารคูฯ ตสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวานาติ ตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สามุกฺกํสิกํ ตํ จตุสจฺจธมฺมํ สุณิตฺวาฯ วิหาสิํ สนฺติเกติ อมฺพวเน มิจฺฉาวิตกฺเกหิ อุปทฺทุโต จาลิกา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สมีเปเยว วิหาสิํฯ สโตติ สติมา, สมถวิปสฺสนาภาวนาย อปฺปมตฺโตติ อตฺโถฯ อหนฺติ อิทํ ยถา ‘‘อนุสาสี’’ติ เอตฺถ ‘‘ม’’นฺติ เอวํ ‘‘วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ เอตฺถ ‘‘มยา’’ติ ปริณาเมตพฺพํฯ ‘‘กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ จ อิมินา ยถาวุตฺตํ วิชฺชาตฺตยานุปฺปตฺติเมว สตฺถุ โอวาทปฏิกรณภาวทสฺสเนน ปริยายนฺตเรน ปกาเสติฯ สีลกฺขนฺธาทิปริปูรณเมว หิ สตฺถุ สาสนการิตาฯ

เมฆิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. เอกธมฺมสวนียตฺเถรคาถาวณฺณนา

กิเลสา ฌาปิตา มยฺหนฺติ อายสฺมโต เอกธมฺมสวนียตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต กติปเย ภิกฺขู มคฺคมูฬฺเห มหารญฺเญ วิจรนฺเต ทิสฺวา อนุกมฺปมาโน อตฺตโน ภวนโต โอตริตฺวา เต สมสฺสาเสตฺวา โภเชตฺวา ยถาธิปฺเปตฏฺฐานํ ปาเปสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสเป ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา กตพุทฺธกิจฺเจ ปรินิพฺพุเต ตสฺมิํ กาเล พาราณสิราชา กิกี นาม อโหสิฯ ตสฺมิํ กาลงฺกเต ตสฺส ปุถุวินฺทราชา นาม ปุตฺโต อาสิฯ ตสฺส ปุตฺโต สุสาโม นามฯ ตสฺส ปุตฺโต กิกีพฺรหฺมทตฺโต นาม หุตฺวา รชฺชํ กาเรนฺโต สาสเน อนฺตรหิเต ธมฺมสฺสวนํ อลภนฺโต, ‘‘โย ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺส สหสฺสํ ทมฺมี’’ติ โฆสาเปตฺวา เอกมฺปิ ธมฺมกถิกํ อลภนฺโต, ‘‘มยฺหํ ปิตุปิตามหาทีนํ กาเล ธมฺโม สํวตฺตติ, ธมฺมกถิกา สุลภา อเหสุํฯ อิทานิ ปน จตุปฺปทิกคาถามตฺตมฺปิ กเถนฺโต ทุลฺลโภฯ ยาว ธมฺมสญฺญา น วินสฺสติ, ตาวเทว ปพฺพชิสฺสามี’’ติ รชฺชํ ปหาย หิมวนฺตํ อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺตํ สกฺโก เทวราชา อาคนฺตฺวา, ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ คาถาย ธมฺมํ กเถตฺวา นิวตฺเตสิฯ โส นิวตฺติตฺวา พหุํ ปุญฺญํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เสตพฺยนคเร เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ภควติ เสตพฺยนคเร สิํสปาวเน วิหรนฺเต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ตสฺส สตฺถา อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา, ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติ อิมาย คาถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ตสฺส ตตฺถ กตาธิการตาย โส อนิจฺจสญฺญาย ปากฏตรํ หุตฺวา อุปฏฺฐิตาย ปฏิลทฺธสํเวโค ปพฺพชิตฺวา ธมฺมสมฺมสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ทุกฺขสญฺญํ อนตฺตสญฺญญฺจ มนสิกโรนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.12.66-71) –

‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, สาวกา วนจาริโน;

วิปฺปนฏฺฐา พฺรหารญฺเญ, อนฺธาว อนุสุยฺยเรฯ

‘‘อนุสฺสริตฺวา สมฺพุทฺธํ, ปทุมุตฺตรนายกํ;

ตสฺส เต มุนิโน ปุตฺตา, วิปฺปนฏฺฐา มหาวเนฯ