เมนู

5. อุกฺเขปกตวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุกฺเขปกตวจฺฉสฺสาติ อายสฺมโต อุกฺเขปกตวจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต จตุนวุเต กปฺเป สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถารํ อุทฺทิสฺส มาฬํ กโรนฺตสฺส ปูคสฺส เอกตฺถมฺภํ อลภนฺตสฺส ถมฺภํ ทตฺวา สหายกิจฺจํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, วจฺโฉติสฺส โคตฺตโต อาคตนามํฯ โส สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา โกสลรฏฺเฐ คามกาวาเส วสนฺโต อาคตาคตานํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมํ ปริยาปุณาติฯ ‘‘อยํ วินโย อิทํ สุตฺตนฺตํ อยํ อภิธมฺโม’’ติ ปน ปริจฺเฉทํ น ชานาติฯ อเถกทิวสํ อายสฺมนฺตํ ธมฺมเสนาปติํ ปุจฺฉิตฺวา ยถาปริจฺเฉทํ สพฺพํ สลฺลกฺเขสิฯ ธมฺมสงฺคีติยา ปุพฺเพปิ ปิฏกาทิสมญฺญา ปริยตฺติสทฺธมฺเม ววตฺถิตา เอว, ยโต ภิกฺขูนํ วินยธราทิโวหาโรฯ โส เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนฺโต ปริปุจฺฉนฺโต ตตฺถ วุตฺเต รูปารูปธมฺเม สลฺลกฺเขตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา สมฺมสนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.2.13-26) –

‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, มหาปูคคโณ อหุ;

สรณํ คตา จ เต พุทฺธํ, สทฺทหนฺติ ตถาคตํฯ

‘‘สพฺเพ สงฺคมฺม มนฺเตตฺวา, มาฬํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน;

เอกตฺถมฺภํ อลภนฺตา, วิจินนฺติ พฺรหาวเนฯ

‘‘เตหํ อรญฺเญ ทิสฺวาน, อุปคมฺม คณํ ตทา;

อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาน, ปฏิปุจฺฉิํ คณํ อหํฯ

‘‘เต เม ปุฏฺฐา วิยากํสุ, สีลวนฺโต อุปาสกา;

มาฬํ มยํ กตฺตุกามา, เอกตฺถมฺโภ น ลพฺภติฯ

‘‘เอกตฺถมฺภํ มมํ เทถ, อหํ ทสฺสามิ สตฺถุโน;

อาหริสฺสามหํ ถมฺภํ, อปฺโปสฺสุกฺกา ภวนฺตุ เตฯ

‘‘เต เม ถมฺภํ ปเวจฺฉิํสุ, ปสนฺนา ตุฏฺฐมานสา;

ตโต ปฏินิวตฺติตฺวา, อคมํสุ สกํ ฆรํฯ

‘‘อจิรํ คเต ปูคคเณ, ถมฺภํ อหาสหํ ตทา;

หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตน, ปฐมํ อุสฺสเปสหํฯ

‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, วิมานํ อุปปชฺชหํ;

อุพฺพิทฺธํ ภวนํ มยฺหํ, สตฺตภูมํ สมุคฺคตํฯ

‘‘วชฺชมานาสุ เภรีสุ, ปริจาเรมหํ สทา;

ปญฺจปญฺญาสกปฺปมฺหิ, ราชา อาสิํ ยโสธโรฯ

‘‘ตตฺถาปิ ภวนํ มยฺหํ, สตฺตภูมํ สมุคฺคตํ;

กูฏาคารวรูเปตํ, เอกตฺถมฺภํ มโนรมํฯ

‘‘เอกวีสติกปฺปมฺหิ , อุเทโน นาม ขตฺติโย;

ตตฺราปิ ภวนํ มยฺหํ, สตฺตภูมํ สมุคฺคตํฯ

‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;

อนุโภมิ สุขํ สพฺพํ, เอกตฺถมฺภสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ถมฺภมททํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, เอกตฺถมฺภสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา กตกิจฺจตฺตา อกิลาสุภาเว ฐิโต อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ อนุกมฺปํ อุปาทาย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ วีมํสิตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ เทเสนฺโต จ เอกทิวสํ อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา ทสฺเสนฺโต –

[65]

‘‘อุกฺเขปกตวจฺฉสฺส, สงฺกลิตํ พหูหิ วสฺเสหิ;

ตํ ภาสติ คหฏฺฐานํ, สุนิสินฺโน อุฬารปาโมชฺโช’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ อุกฺเขปกตวจฺฉสฺสาติ กตอุกฺเขปวจฺฉสฺส, ภิกฺขุโน สนฺติเก วิสุํ วิสุํ อุคฺคหิตํ วินยปเทสํ สุตฺตปเทสํ อภิธมฺมปเทสญฺจ ยถาปริจฺเฉทํ วินยสุตฺตาภิธมฺมานํเยว อุปริ ขิปิตฺวา สชฺฌายนวเสน ตตฺถ ตตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา ฐิตวจฺเฉนาติ อตฺโถ กรณตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํฯ สงฺกลิตํ พหูหิ วสฺเสหีติ พหุเกหิ สํวจฺฉเรหิ สมฺปิณฺฑนวเสน หทเย ฐปิตํฯ

‘‘สงฺขลิต’’นฺติปิ ปาโฐ, สงฺขลิตํ วิย กตํ เอกาพทฺธวเสน วาจุคฺคตํ กตํฯ ยํ พุทฺธวจนนฺติ วจนเสโสฯ นฺติ ตํ ปริยตฺติธมฺมํ ภาสติ กเถติฯ คหฏฺฐานนฺติ เตสํ เยภุยฺยตาย วุตฺตํฯ สุนิสินฺโนติ ตสฺมิํ ธมฺเม สมฺมา นิจฺจโล นิสินฺโน, ลาภสกฺการาทิํ อปจฺจาสีสนฺโต เกวลํ วิมุตฺตายตนสีเสเยว ฐตฺวา กเถตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อุฬารปาโมชฺโช’’ติ ผลสมาปตฺติสุขวเสน ธมฺมเทสนาวเสเนว จ อุปฺปนฺนอุฬารปาโมชฺโชติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยถา ยถาวุโส ภิกฺขุ, ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ ตถา ตถา โส ตสฺมิํ ธมฺเม ลภติ อตฺถเวทํ, ลภติ ธมฺมเวทํ, ลภติ ธมฺมูปสํหิตํ ปาโมชฺช’’นฺติอาทิ (ที. นิ. 3.355)ฯ

อุกฺเขปกตวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. เมฆิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

อนุสาสิ มหาวีโรติ อายสฺมโต เมฆิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว กุสลพีชานิ โรเปนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปาปุณิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย วิปสฺสี ภควา พุทฺธกิจฺจสฺส ปริโยสานมาคมฺม อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิฯ เตน ปถวีกมฺปาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ มหาชโน ภีตตสิโต อโหสิฯ อถ นํ เวสฺสวโณ มหาราชา ตมตฺถํ วิภาเวตฺวา สมสฺสาเสสิฯ ตํ สุตฺวา มหาชโน สํเวคปฺปตฺโต อโหสิฯ ตตฺถายํ กุลปุตฺโต พุทฺธานุภาวํ สุตฺวา สตฺถริ สญฺชาตคารวพหุมาโน อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมิํ สากิยราชกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส เมฆิโยติ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ภควนฺตํ อุปฏฺฐหนฺโต ภควติ ชาลิกายํ วิหรนฺเต กิมิกาลาย นทิยา ตีเร รมณียํ อมฺพวนํ ทิสฺวา ตตฺถ วิหริตุกาโม ทฺเว วาเร ภควตา วาเรตฺวา ตติยวารํ วิสฺสชฺชิโต ตตฺถ คนฺตฺวา มิจฺฉาวิตกฺกมกฺขิกาหิ ขชฺชมาโน จิตฺตสมาธิํ อลภิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ อถสฺส ภควา ‘‘อปริปกฺกาย, เมฆิย, เจโตวิมุตฺติยา ปญฺจ ธมฺมา ปริปากาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทินา (อุทา. 31) โอวาทํ อทาสิฯ โส ตสฺมิํ โอวาเท ฐตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.12.57-65) –

‘‘ยทา วิปสฺสี โลกคฺโค, อายุสงฺขารโมสฺสชิ;

ปถวี สมฺปกมฺปิตฺถ, เมทนี ชลเมขลาฯ

‘‘โอตตํ วิตตํ มยฺหํ, สุวิจิตฺตวฏํสกํ;

ภวนมฺปิ ปกมฺปิตฺถ, พุทฺธสฺส อายุสงฺขเยฯ

‘‘ตาโส มยฺหํ สมุปฺปนฺโน, ภวเน สมฺปกมฺปิเต;

อุปฺปาโท นุ กิมตฺถาย, อาโลโก วิปุโล อหุฯ

‘‘เวสฺสวโณ อิธาคมฺม, นิพฺพาเปสิ มหาชนํ;

ปาณภูเต ภยํ นตฺถิ, เอกคฺคา โหถ สํวุตาฯ

‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;

ยสฺมิํ อุปฺปชฺชมานมฺหิ, ปถวี สมฺปกมฺปติฯ

‘‘พุทฺธานุภาวํ กิตฺเตตฺวา, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทหํ;

อวเสเสสุ กปฺเปสุ, กุสลํ จริตํ มยาฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธสญฺญายิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต จุทฺทสกปฺปมฺหิ, ราชา อาสิํ ปตาปวา;

สมิโต นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถุ สมฺมุขา โอวาทํ ลภิตฺวา ‘‘มยา อรหตฺตํ อธิคต’’นฺติ อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[66]