3. ปกฺขตฺเถรคาถาวณฺณนา
จุตา ปตนฺตีติ อายสฺมโต ปกฺขตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป ยกฺขเสนาปติ หุตฺวา วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ทิพฺพวตฺเถน ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สกฺเกสุ เทวทหนิคเม สากิยราชกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘สมฺโมทกุมาโร’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ อถสฺส ทหรกาเล วาตโรเคน ปาทา น วหิํสุฯ โส กติปยํ กาลํ ปีฐสปฺปี วิย วิจริฯ เตนสฺส ปกฺโขติ สมญฺญา ชาตาฯ ปจฺฉา อโรคกาเลปิ ตเถว นํ สญฺชานนฺติ, โส ภควโต ญาติสมาคเม ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วิหรติฯ อเถกทิวสํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตุํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย อญฺญตโร กุลโล มํสเปสิํ อาทาย อากาเสน คจฺฉติ, ตํ พหู กุลลา อนุปติตฺวา ปาเตสุํฯ ปาติตํ มํสเปสิํ เอโก กุลโล อคฺคเหสิฯ ตํ อญฺโญ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหิ, ตํ ทิสฺวา เถโร ‘‘ยถายํ มํสเปสิ, เอวํ กามา นาม พหุสาธารณา พหุทุกฺขา พหุปายาสา’’ติ – กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา มนสิกโรนฺโต ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.12.1-10) –
‘‘วิปสฺสี นาม ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;
อฏฺฐสฏฺฐิสหสฺเสหิ, ปาวิสิ พนฺธุมํ ตทาฯ
‘‘นครา อภินิกฺขมฺม, อคมํ ทีปเจติยํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํฯ
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, ยกฺขา มยฺหํ อุปนฺติเก;
อุปฏฺฐหนฺติ สกฺกจฺจํ, อินฺทํว ติทสา คณาฯ
‘‘ภวนา อภินิกฺขมฺม, ทุสฺสํ ปคฺคยฺหหํ ตทา;
สิรสา อภิวาเทสิํ, ตญฺจาทาสิํ มเหสิโนฯ
‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;
พุทฺธสฺส อานุภาเวน, วสุธายํ ปกมฺปถฯ
‘‘ตญฺจ อจฺฉริยํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาเทมิ, ทฺวิปทินฺทมฺหิ ตาทิเนฯ
‘‘โสหํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ทุสฺสํ ทตฺวาน สตฺถุโน;
สรณญฺจ อุปาคจฺฉิํ, สามจฺโจ สปริชฺชโนฯ
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ
‘‘อิโต ปนฺนรเส กปฺเป, โสฬสาสุํ สุวาหนา;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ยเทว สํเวควตฺถุํ องฺกุสํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อญฺญา อธิคตา, ตสฺส สํกิตฺตนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘จุตา ปตนฺตี’’ติ คาถํ อภาสิฯ
[63] ตตฺถ จุตาติ ภฏฺฐาฯ ปตนฺตีติ อนุปตนฺติฯ ปติตาติ จวนวเสน ภูมิยํ ปติตา, อากาเส วา สมฺปตนวเสน ปติตาฯ
