5. อญฺชนวนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

อาสนฺทิํ กุฏิกํ กตฺวาติ อายสฺมโต อญฺชนวนิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล สุทสฺสโน นาม มาลากาโร หุตฺวา สุมนปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชตฺวา อญฺญมฺปิ ตตฺถ ตตฺถ พหุํ ปุญฺญํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิฯ อถ อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ วชฺชิราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ตสฺส วยปฺปตฺตกาเล วชฺชิรฏฺเฐ อวุฏฺฐิภยํ พฺยาธิภยํ อมนุสฺสภยนฺติ ตีณิ ภยานิ อุปฺปชฺชิํสุ ฯ ตํ สพฺพํ รตนสุตฺตวณฺณนายํ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. รตนสุตฺตวณฺณนา; สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.รตนสุตฺตวณฺณนา) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ ภควติ ปน เวสาลิํ ปวิฏฺเฐ ภเยสุ จ วูปสนฺเตสุ สตฺถุ ธมฺมเทสนาย สมฺพหุลานํ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมาภิสมเย จ ชาเต อยํ ราชกุมาโร พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ ยถา จายํ เอวํ อนนฺตรํ วุจฺจมานา จตฺตาโรปิ ชนาฯ เตปิ หิ อิมสฺส สหายภูตา ลิจฺฉวิราชกุมารา เอวํ อิมินาว นีหาเรน ปพฺพชิํสุฯ กสฺสปสมฺพุทฺธกาเลปิ สหายา หุตฺวา อิมินา สเหว ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ อกํสุ, ปทุมุตฺตรสฺสปิ ภควโต ปาทมูเล กุสลพีชโรปนาทิํ อกํสูติฯ ตตฺถายํ กตปุพฺพกิจฺโจ สาเกเต อญฺชนวเน สุสานฏฺฐาเน วสนฺโต อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตํ ชิณฺณกํ อาสนฺทิํ ลภิตฺวา ตํ จตูสุ ปาสาเณสุ ฐเปตฺวา อุปริ ติริยญฺจ ติณาทีหิ ฉาเทตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา วสฺสํ อุปคโตฯ ปฐมมาเสเยว ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.11.24-28) –

‘‘สุทสฺสโนติ นาเมน, มาลากาโร อหํ ตทา;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, โลกเชฏฺฐํ นราสภํฯ

‘‘ชาติปุปฺผํ คเหตฺวาน, ปูชยิํ ปทุมุตฺตรํ;

วิสุทฺธจกฺขุ สุมโน, ทิพฺพจกฺขุํ สมชฺฌคํฯ

‘‘เอติสฺสา ปุปฺผปูชาย, จิตฺตสฺส ปณิธีหิ จ;

กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคติํ นุปปชฺชหํฯ

‘‘โสฬสาสิํสุ ราชาโน, เทวุตฺตรสนามกา;

ฉตฺติํสมฺหิ อิโต กปฺเป, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ยถาลทฺธํ สมฺปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติเวเคน อุทาเนนฺโต ‘‘อาสนฺทิํ กุฏิกํ กตฺวา’’ติ คาถํ อภาสิ ฯ

[55] ตตฺถ อาสนฺทิํ กุฏิกํ กตฺวาติ อาสนฺที นาม ทีฆปาทกํ จตุรสฺสปีฐํ, อายตํ จตุรสฺสมฺปิ อตฺถิเยว, ยตฺถ นิสีทิตุเมว สกฺกา, น นิปชฺชิตุํ ตํ อาสนฺทิํ กุฏิกํ กตฺวา วาสตฺถาย เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กุฏิกํ กตฺวา ยถา ตตฺถ นิสินฺนสฺส อุตุปริสฺสยาภาเวน สุเขน สมณธมฺมํ กาตุํ สกฺกา, เอวํ กุฏิกํ กตฺวาฯ เอเตน ปรมุกฺกํสคตํ เสนาสเน อตฺตโน อปฺปิจฺฉตํ สนฺตุฏฺฐิญฺจ ทสฺเสติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส, ชณฺณุเกนาภิวสฺสติ;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ (เถรคา. 985; มิ. ป. 6.1.1);

อปเร ‘‘อาสนฺทิกุฏิก’’นฺติ ปาฐํ วตฺวา ‘‘อาสนฺทิปฺปมาณํ กุฏิกํ กตฺวา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ อญฺเญ ปน ‘‘อาสนนิสชฺชาทิคเต มนุสฺเส อุทฺทิสฺส มญฺจกสฺส อุปริ กตกุฏิกา อาสนฺที นาม, ตํ อาสนฺทิํ กุฏิกํ กตฺวา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ โอคฺคยฺหาติ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวาฯ อญฺชนํ วนนฺติ เอวํนามกํ วนํ, อญฺชนวณฺณปุปฺผภาวโต หิ อญฺชนา วุจฺจนฺติ วลฺลิโย, ตพฺพหุลตาย ตํ วนํ ‘‘อญฺชนวน’’นฺติ นามํ ลภิฯ อปเร ปน ‘‘อญฺชนา นาม มหาคจฺฉา’’ติ วทนฺติ, ตํ อญฺชนวนํ โอคฺคยฺห อาสนฺทิกํ กุฏิกํ กตฺวา ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ วิหรตา มยาติ วจนเสเสเนว โยชนาฯ อิทเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสีติฯ

อญฺชนวนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กุฏิวิหาริตฺเถรคาถาวณฺณนา

โก กุฏิกายนฺติ อายสฺมโต กุฏิวิหาริตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อากาเสน คจฺฉนฺตสฺส ‘‘อุทกทานํ ทสฺสามี’’ติ สีตลํ อุทกํ คเหตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต อุทฺธมฺมุโข หุตฺวา อุกฺขิปิฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ปสาทสํวฑฺฒนตฺถํ อากาเส ฐิโตว สมฺปฏิจฺฉิฯ โส เตน อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิฯ เสสํ อญฺชนวนิยตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ วุตฺตสทิสเมวฯ อยํ ปน วิเสโส – อยํ กิร วุตฺตนเยน ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺโต สายํ เขตฺตสมีเปน คจฺฉนฺโต เทเว ผุสายนฺเต เขตฺตปาลกสฺส ปุญฺญํ ติณกุฏิํ ทิสฺวา ปวิสิตฺวา ตตฺถ ติณสนฺถารเก นิสีทิ ฯ นิสินฺนมตฺโตว อุตุสปฺปายํ ลภิตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.11.29-35) –

‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลญฺชเส;

ฆตาสนํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํฯ

‘‘ปาณินา อุทกํ คยฺห, อากาเส อุกฺขิปิํ อหํ;

สมฺปฏิจฺฉิ มหาวีโร, พุทฺโธ การุณิโก อิสิฯ

‘‘อนฺตลิกฺเข ฐิโต สตฺถา, ปทุมุตฺตรนามโก;

มม สงฺกปฺปมญฺญาย, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘อิมินา ทกทาเนน, ปีติอุปฺปาทเนน จ;

กปฺปสตสหสฺสมฺปิ, ทุคฺคติํ นุปปชฺชติฯ

‘‘เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺฐ นราสภ;

ปตฺโตมฺหิ อจลํ ฐานํ, หิตฺวา ชยปราชยํฯ

‘‘สหสฺสราชนาเมน, ตโย เต จกฺกวตฺติโน;

ปญฺจสฏฺฐิกปฺปสเต, จาตุรนฺตา ชนาธิปาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถเร ตตฺถ นิสินฺเน เขตฺตปาลโก อาคนฺตฺวา ‘‘โก กุฏิกาย’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘ภิกฺขุ กุฏิกาย’’นฺติอาทิมาหฯ ตยิทํ เขตฺตปาลสฺส เถรสฺส จ วจนํ เอกชฺฌํ กตฺวา –

[56]

‘‘โก กุฏิกายํ ภิกฺขุ กุฏิกายํ, วีตราโค สุสมาหิตจิตฺโต;

เอวํ ชานาหิ อาวุโส, อโมฆา เต กุฏิกา กตา’’ติฯ –

ตถารูเปน สงฺคีติํ อาโรปิตํฯ

ตตฺถ โก กุฏิกายนฺติ, ‘‘อิมิสฺสํ กุฏิกายํ โก นิสินฺโน’’ติ เขตฺตปาลสฺส ปุจฺฉาวจนํฯ ตสฺส ภิกฺขุ กุฏิกายนฺติ เถรสฺส ปฏิวจนทานํฯ