1. โคธิกาทิจตุตฺเถรคาถาวณฺณนา

วสฺสติ เทโวติอาทิกา จตสฺโส – โคธิโก, สุพาหุ, วลฺลิโย, อุตฺติโยติ อิเมสํ จตุนฺนํ เถรานํ คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อิเมปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺตา อิโต จตุนวุเต กปฺเป สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา อญฺญมญฺญํ สหายา หุตฺวา วิจริํสุฯ เตสุ เอโก สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา กฏจฺฉุภิกฺขํ อทาสิฯ ทุติโย ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิฯ ตติโย ปสนฺนจิตฺโต เอเกน ปุปฺผหตฺเถน ภควนฺตํ ปูเชสิฯ จตุตฺโถ สุมนปุปฺเผหิ ปูชมกาสิฯ เอวํ เต สตฺถริ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ปสุเตน เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ปุน อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา สหายกา หุตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล ปาวายํ จตุนฺนํ มลฺลราชานํ ปุตฺตา หุตฺวา นิพฺพตฺติํสุฯ เตสํ โคธิโก, สุพาหุ, วลฺลิโย, อุตฺติโยติ นามานิ อกํสุฯ อญฺญมญฺญํ ปิยสหายา อเหสุํฯ เต เกนจิเทว กรณีเยน กปิลวตฺถุํ อคมํสุฯ ตสฺมิญฺจ สมเย สตฺถา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา นิคฺโรธาราเม วสนฺโต ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา สุทฺโธทนปฺปมุเข สกฺยราชาโน ทเมสิฯ ตทา เตปิ จตฺตาโร มลฺลราชปุตฺตา ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ลทฺธปฺปสาทา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนากมฺมํ กโรนฺตา นจิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.11.1-23) –

‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;

ปวรา อภินิกฺขนฺตํ, วนา นิพฺพนมาคตํฯ

‘‘กฏจฺฉุภิกฺขํ ปาทาสิํ, สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน;

ปญฺญาย อุปสนฺตสฺส, มหาวีรสฺส ตาทิโนฯ

‘‘ปเทนานุปทายนฺตํ, นิพฺพาเปนฺเต มหาชนํ;

อุฬารา วิตฺติ เม ชาตา, พุทฺเธ อาทิจฺจพนฺธุเนฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ภิกฺขาทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘สตฺตาสีติมฺหิโต กปฺเป, มหาเรณุสนามกา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, สตฺเตเต จกฺกวตฺติโนฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

โคธิโก เถโรฯ

‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, นิสภาชานิยํ ยถา;

ติธาปภินฺนํ มาตงฺคํ, กุญฺชรํว มเหสินํฯ

‘‘โอภาเสนฺตํ ทิสา สพฺพา, อุฬุราชํว ปูริตํ;

รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, โลกเชฏฺฐํ อปสฺสหํฯ

‘‘ญาเณ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ปคฺคเหตฺวาน อญฺชลิํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สิทฺธตฺถมภิวาทยิํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ญาณสญฺญายิทํ ผลํฯ

‘‘เตสตฺตติมฺหิโต กปฺเป, โสฬสาสุํ นรุตฺตมา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

สุพาหุตฺเถโรฯ

‘‘ติวรายํ นิวาสีหํ, อโหสิํ มาลิโก ตทา;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สิทฺธตฺถํ โลกปูชิตํฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปุปฺผหตฺถมทาสหํ;

ยตฺถ ยตฺถุปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสาฯ

‘‘อนุโภมิ ผลํ อิฏฺฐํ, ปุพฺเพ สุกตมตฺตโน;

ปริกฺขิตฺโต สุมลฺเลหิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘จตุนฺนวุตุปาทาย , ฐเปตฺวา วตฺตมานกํ;

ปญฺจราชสตา ตตฺถ, นชฺชสมสนามกาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

วลฺลิโย เถโรฯ

‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, ชาติปุปฺผมทาสหํ;

ปาเทสุ สตฺต ปุปฺผานิ, หาเสโนกิริตานิ เมฯ

‘‘เตน กมฺเมนหํ อชฺช, อภิโภมิ นรามเร;

ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเนฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘สมนฺตคนฺธนามาสุํ, เตรส จกฺกวตฺติโน;

อิโต ปญฺจมเก กปฺเป, จาตุรนฺตา ชนาธิปาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ (อป. เถร 1.11.1-23);

อุตฺติโย เถโรฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อิเม จตฺตาโรปิ เถรา โลเก ปากฏา ปญฺญาตา ราชราชมหามตฺเตหิ สกฺกตา ครุกตา หุตฺวา อรญฺเญ สเหว วิหรนฺติฯ อเถกทา ราชา พิมฺพิสาโร เต จตฺตาโร เถเร ราชคหํ อุปคเต อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เตมาสํ วสฺสาวาสตฺถาย นิมนฺเตตฺวา เตสํ ปาฏิเยกฺกํ กุฏิกาโย กาเรตฺวา สติสมฺโมเสน น ฉาเทสิฯ เถรา อจฺฉนฺนาสุ กุฏิกาสุ วิหรนฺติฯ วสฺสกาเล เทโว น วสฺสติฯ ราชา ‘‘กิํ นุ โข การณํ เทโว น วสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต, ตํ การณํ ญตฺวา, ตา กุฏิกาโย ฉาทาเปตฺวา, มตฺติกากมฺมํ จิตฺตกมฺมญฺจ การาเปตฺวา, กุฏิกามหํ กโรนฺโต มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ อทาสิฯ เถรา รญฺโญ อนุกมฺปาย กุฏิกาโย ปวิสิตฺวา เมตฺตาสมาปตฺติโย สมาปชฺชิํสุฯ

อถุตฺตรปาจีนทิสโต มหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา เถรานํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐานกฺขเณเยว วสฺสิตุํ อารภิฯ เตสุ โคธิกตฺเถโร สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สห เมฆคชฺชิเตน –

[51]

‘‘วสฺสติ เทโว ยถา สุคีตํ, ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา;

จิตฺตํ สุสมาหิตญฺจ มยฺหํ, อถ เจ ปตฺถยสิ ปวสฺส เทวา’’ติฯ –

อิมํ คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ วสฺสตีติ สิญฺจติ วุฏฺฐิธารํ ปเวจฺฉติฯ เทโวติ เมโฆฯ ยถา สุคีตนฺติ สุนฺทรคีตํ วิย คชฺชนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ เมโฆ หิ วสฺสนกาเล สตปฏลสหสฺสปฏโล อุฏฺฐหิตฺวา ถนยนฺโต วิชฺชุตา นิจฺฉาเรนฺโตว โสภติ, น เกวโลฯ ตสฺมา สินิทฺธมธุรคมฺภีรนิคฺโฆโส วสฺสติ เทโวติ ทสฺเสติฯ เตน สทฺทโต อนุปปีฬิตํ อาห ‘‘ฉนฺนา เม กุฏิกา สุขา นิวาตา’’ติฯ ยถา น เทโว วสฺสติ, เอวํ ติณาทีหิ ฉาทิตา อยํ เม กุฏิกา, เตน วุฏฺฐิวสฺเสน อนุปปีฬิตํ อาหฯ ปริโภคสุขสฺส อุตุสปฺปายอุตุสุขสฺส จ สพฺภาวโต สุขาฯ ผุสิตคฺคฬปิหิตวาตปานตาหิ วาตปริสฺสยรหิตาฯ อุภเยนปิ อาวาสสปฺปายวเสน อนุปปีฬิตํ อาหฯ จิตฺตํ สุสมาหิตญฺจ มยฺหนฺติ จิตฺตญฺจ มม สุฏฺฐุ สมาหิตํ อนุตฺตรสมาธินา นิพฺพานารมฺมเณ สุฏฺฐุ อปฺปิตํ, เอเตน อพฺภนฺตรปริสฺสยาภาวโต อปฺโปสฺสุกฺกตํ ทสฺเสติฯ อถ เจ ปตฺถยสีติ อถ อิทานิ ปตฺถยสิ เจ, ยทิ อิจฺฉสิฯ ปวสฺสาติ สิญฺจ อุทกํ ปคฺฆร วุฏฺฐิธารํ ปเวจฺฉฯ เทวาติ เมฆํ อาลปติฯ

โคธิกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สุพาหุตฺเถรคาถาวณฺณนา

[52] อิตเรหิ วุตฺตคาถาสุ ตติยปเท เอว วิเสโสฯ ตตฺถ สุพาหุนา วุตฺตคาถายํ จิตฺตํ สุสมาหิตญฺจ กาเยติ มม จิตฺตํ กรชกาเย กายคตาสติภาวนาวเสน สุฏฺฐุ สมาหิตํ สมฺมเทว อปฺปิตํฯ อยญฺหิ เถโร กายคตาสติภาวนาวเสน ปฏิลทฺธฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘จิตฺตํ สุสมาหิตญฺจ กาเย’’ติฯ

สุพาหุตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. วลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

[53] วลฺลิยตฺเถรคาถายํ ตสฺสํ วิหรามิ อปฺปมตฺโตติ ตสฺสํ กุฏิกายํ อปฺปมาทปฏิปตฺติยา มตฺถกํ ปาปิตตฺตา อปฺปมตฺโต อริยวิหารูปสํหิเตน ทิพฺพวิหาราทิสํหิเตน จ อิริยาปถวิหาเรน วิหรามิ, อตฺตภาวํ ปวตฺเตมีติ วุตฺตํ โหติฯ

วลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา

4. อุตฺติยตฺเถรคาถาวณฺณนา

[54] อุตฺติยตฺเถเรน วุตฺตคาถายํ อทุติโยติ อสหาโย, กิเลสสงฺคณิกาย คณสงฺคณิกาย จ วิรหิโตติ อตฺโถฯ

อุตฺติยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุนฺนํ เถรานํ คาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ