วิปฺปมุตฺโตสิ สพฺพธีติ สพฺเพหิ กิเลเสหิ สพฺพสฺมิญฺจ สงฺขารคเต วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต อสิ ภวสิ, น ตยา กิญฺจิ อวิปฺปมุตฺตํ นาม อตฺถิ, ยโตหํ ตุยฺหาปทาเน วิหรํ, วิหรามิ อนาสโวติ ตุยฺหํ ตว อปทาเน โอวาเท คตมคฺเค ปฏิปตฺติจริยาย วิหรํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ ปฏิปชฺชนฺโต กามาสวาทีนํ จตุนฺนมฺปิ อาสวานํ สุปฺปหีนตฺตา อนาสโว วิหรามิ, ตาทิสสฺส นโม เต พุทฺธ-วีรตฺถูติฯ

อุชฺชยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สญฺชยตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยโต อหนฺติ อายสฺมโต สญฺชยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหติ ปูเค สํกิตฺติวเสน วตฺถุํ สงฺฆริตฺวา รตนตฺตยํ อุทฺทิสฺส ปุญฺญํ กโรนฺโต สยํ ทลิทฺโท หุตฺวา เนสํ คณาทีนํ ปุญฺญกิริยาย พฺยาวโฏ อโหสิฯ กาเลน กาลํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปสนฺนมานโส ภิกฺขูนญฺจ ตํ ตํ เวยฺยาวจฺจํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ สญฺชโย นาม นาเมน, โส วยปฺปตฺโต พฺรหฺมายุโปกฺขรสาติอาทิเก อภิญฺญาเต พฺราหฺมเณ สาสเน อภิปฺปสนฺเน ทิสฺวา สญฺชาตปฺปสาโท สตฺถารํ อุปสงฺกมิฯ ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปนฺโน อโหสิฯ อปรภาเค ปพฺพชิฯ ปพฺพชนฺโต จ ขุรคฺเคเยว ฉฬภิญฺโญ อโหสีฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.10.51-55) –

‘‘วิปสฺสิสฺส ภควโต, มหาปูคคโณ อหุ;

เวยฺยาวจฺจกโร อาสิํ, สพฺพกิจฺเจสุ วาวโฏฯ

‘‘เทยฺยธมฺโม จ เม นตฺถิ, สุคตสฺส มเหสิโน;

อวนฺทิํ สตฺถุโน ปาเท, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, เวยฺยาวจฺจํ อกาสหํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, เวยฺยาวจฺจสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต จ อฏฺฐเม กปฺเป, ราชา อาสิํ สุจินฺติโต;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘ยโต อหํ ปพฺพชิโต’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[48] ตตฺถ ยโต อหํ ปพฺพชิโตติ ยโต ปภุติ ยโต ปฏฺฐาย อหํ ปพฺพชิโตฯ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย นาภิชานามิ สงฺกปฺปํ, อนริยํ โทสสํหิตนฺติ ราคาทิโทสสํหิตํ ตโต เอว อนริยํ นิหีนํ, อริเยหิ วา อนรณียตาย อนริเยหิ อรณียตาย จ อนริยํ ปาปกํ อารมฺมเณ อภูตคุณาทิสงฺกปฺปนโต ‘‘สงฺกปฺโป’’ติ ลทฺธนามํ กามวิตกฺกาทิมิจฺฉาวิตกฺกํ อุปฺปาทิตํ นาภิชานามีติ, ‘‘ขุรคฺเคเยว มยา อรหตฺตํ ปตฺต’’นฺติ อญฺญํ พฺยากาสิฯ

สญฺชยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. รามเณยฺยกตฺเถรคาถาวณฺณนา

จิหจิหาภินทิเตติ อายสฺมโต รามเณยฺยกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุ เอว ปริวตฺเตนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ สญฺชาตปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วิหรติฯ ตสฺส อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปพฺพชิตสารุปฺปาย จ ปฏิปตฺติยา ปาสาทิกภาวโต รามเณยฺยโกตฺเวว สมญฺญา อโหสิ ฯ อเถกทิวสํ มาโร เถรํ ภิํสาเปตุกาโม เภรวสทฺทํ อกาสิฯ ตํ สุตฺวา เถโร ถิรปกติตาย เตน อสนฺตสนฺโต ‘‘มาโร อย’’นฺติ ญตฺวา ตตฺถ อนาทรํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิหจิหาภินทิเต’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[49] ตตฺถ จิหจิหาภินทิเตติ จิหจิหาติ อภิณฺหํ ปวตฺตสทฺทตาย ‘‘จิหจิหา’’ติ ลทฺธนามานํ วฏฺฏกานํ อภินาทนิมิตฺตํ, วิรวเหตูติ อตฺโถฯ สิปฺปิกาภิรุเตหิ จาติ สิปฺปิกา วุจฺจนฺติ เทวกา ปรนามกา เคลญฺเญน ฉาตกิสทารกาการา สาขามิคาฯ ‘‘มหากลนฺทกา’’ติ เกจิ, สิปฺปิกานํ อภิรุเตหิ มหาวิรเวหิ, เหตุมฺหิ เจตํ กรณวจนํ, ตํ เหตูติ อตฺโถฯ น เม ตํ ผนฺทติ จิตฺตนฺติ มม จิตฺตํ น ผนฺทติ น จวติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิมสฺมิํ อรญฺเญ วิรวเหตุ สิปฺปิกาภิรุตเหตุ วิย, ปาปิม, ตว วิสฺสรกรณเหตุ มม จิตฺตํ กมฺมฏฺฐานโต น ปริปตตีติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘เอกตฺตนิรตญฺหิ เม’’ติฯ หิ-สทฺโท เหตุ อตฺโถ, ยสฺมา มม จิตฺตํ คณสงฺคณิกํ ปหาย เอกตฺเต เอกีภาเว, พหิทฺธา วา วิกฺเขปํ ปหาย เอกตฺเต เอกคฺคตาย, เอกตฺเต เอกสภาเว วา นิพฺพาเน นิรตํ อภิรตํ, ตสฺมา กมฺมฏฺฐานโต น ผนฺทติ น จวตีติ, อิมํ กิร คาถํ วทนฺโต เอว เถโร วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.21.5-9) –

‘‘สุวณฺณวณฺโณ ภควา, สตรํสี ปตาปวา;

จงฺกมนํ สมารูฬฺโห, เมตฺตจิตฺโต สิขีสโภฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วนฺทิตฺวา ญาณมุตฺตมํ;

มิเนลปุปฺผํ ปคฺคยฺห, พุทฺธสฺส อภิโรปยิํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘เอกูนติํสกปฺปมฺหิ, สุเมฆฆนนามโก;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อยเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา อโหสิฯ

รามเณยฺยกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ