2. ขทิรวนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

จาเล อุปจาเลติ อายสฺมโต ขทิรวนิยเรวตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร ติตฺถนาวิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มหาคงฺคาย ปยาคติตฺเถ ติตฺถนาวากมฺมํ กโรนฺโต เอกทิวสํ สสาวกสงฺฆํ ภควนฺตํ คงฺคาตีรํ อุปคตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาวาสงฺฆาฏํ โยเชตฺวา มหนฺเตน ปูชาสกฺกาเรน ปรตีรํ ปาเปตฺวา อญฺญตรํ ภิกฺขุํ สตฺถารา อารญฺญกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิยมานํ ทิสฺวา ตทตฺถํ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปตฺวา ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ ภควา จ ตสฺส ปตฺถนาย อวชฺฌภาวํ พฺยากาสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย ตตฺถ ตตฺถ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ นาลกคาเม รูปสาริยา พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺติฯ ตํ วยปฺปตฺตํ มาตาปิตโร ฆรพนฺธเนน พนฺธิตุกามา ชาตาฯ โส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘มยฺหํ เชฏฺฐภาตา อยฺโย อุปติสฺโส อิมํ วิภวํ ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิโต, เตน วนฺตํ เขฬปิณฺฑํ กถาหํ ปจฺฉา คิลิสฺสามี’’ติ ชาตสํเวโค ปาสํ อนุปคจฺฉนกมิโค วิย ญาตเก วญฺเจตฺวา เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมเสนาปติโน กนิฏฺฐภาวํ นิเวเทตฺวา อตฺตโน ปพฺพชฺชาย ฉนฺทํ อาโรเจสิฯ ภิกฺขู ตํ ปพฺพาเชตฺวา ปริปุณฺณวีสติวสฺสํ อุปสมฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชสุํฯ โส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ขทิรวนํ ปวิสิตฺวา, ‘‘อรหตฺตํ ปตฺวา ภควนฺตํ ธมฺมเสนาปติญฺจ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ญาณสฺส ปริปากคตตฺตา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.1.628-643) –

‘‘คงฺคา ภาคีรถี นาม, หิมวนฺตา ปภาวิตา;

กุติตฺเถ นาวิโก อาสิํ, โอริเม จ ตริํ อหํฯ

‘‘ปทุมุตฺตโร นายโก, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

วสีสตสหสฺเสหิ, คงฺคาตีรมุปาคโตฯ

‘‘พหู นาวา สมาเนตฺวา, วฑฺฒกีหิ สุสงฺขตํ;

นาวาย ฉทนํ กตฺวา, ปฏิมานิํ นราสภํฯ

‘‘อาคนฺตฺวาน จ สมฺพุทฺโธ, อารูหิ ตญฺจ นาวกํ;

วาริมชฺเฌ ฐิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘โย โส ตาเรสิ สมฺพุทฺธํ, สงฺฆญฺจาปิ อนาสวํ;

เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เทวโลเก รมิสฺสติฯ

‘‘นิพฺพตฺติสฺสติ เต พฺยมฺหํ, สุกตํ นาวสณฺฐิตํ;

อากาเส ปุปฺผฉทนํ, ธารยิสฺสติ สพฺพทาฯ

‘‘อฏฺฐปญฺญาสกปฺปมฺหิ, ตารโก นาม ขตฺติโย;

จาตุรนฺโต วิชิตาวี, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติฯ

‘‘สตฺตปญฺญาสกปฺปมฺหิ , จมฺมโก นาม ขตฺติโย;

อุคฺคจฺฉนฺโตว สูริโย, โชติสฺสติ มหพฺพโลฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ติทสา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;

เรวโต นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติฯ

‘‘อคารา นิกฺขมิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสติฯ

‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, ยุตฺตโยโค วิปสฺสโก;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ

‘‘วีริยํ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;

ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเนฯ

‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;

สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยี มมฯ

‘‘ตโต มํ วนนิรตํ, ทิสฺวา โลกนฺตคู มุนิ;

วนวาสิภิกฺขูนคฺคํ, ปญฺญเปสิ มหามติฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา เถโร สตฺถารํ ธมฺมเสนาปติญฺจ วนฺทิตุํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวนํ ปวิสิตฺวา สตฺถารํ ธมฺมเสนาปติญฺจ วนฺทิตฺวา กติปาหํ เชตวเน วิหาสิ ฯ อถ นํ สตฺถา อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อารญฺญกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อารญฺญกานํ ยทิทํ เรวโต ขทิรวนิโย’’ติ (อ. นิ. 1.198, 203)ฯ โส อปรภาเค อตฺตโน ชาตคามํ คนฺตฺวา ‘‘จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลา’’ติ ติสฺสนฺนํ ภคินีนํ ปุตฺเต ‘‘จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลา’’ติ ตโย ภาคิเนยฺเย อาเนตฺวา ปพฺพาเชตฺวา กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชสิฯ เต กมฺมฏฺฐานํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติฯ ตสฺมิญฺจ สมเย เถรสฺส โกจิเทว อาพาโธ อุปฺปนฺโนฯ

ตํ สุตฺวา สาริปุตฺตตฺเถโร เรวตํ ‘‘คิลานปุจฺฉนํ อธิคมปุจฺฉนญฺจ กริสฺสามี’’ติ อุปคจฺฉิฯ เรวตตฺเถโร ธมฺมเสนาปติํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เตสํ สามเณรานํ สตุปฺปาทนวเสน โอวทนฺโต ‘‘จาเล อุปจาเล’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[42] ตตฺถ จาเล อุปจาเล สีสูปจาเลติ เตสํ อาลปนํฯ ‘‘จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลา’’ติ หิ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามา เต ตโย ทารกา ปพฺพชิตาปิ ตถา โวหรียนฺติฯ ‘‘‘จาลี, อุปจาลี, สีสูปจาลี’ติ เตสํ นาม’’นฺติ จ วทนฺติฯ ยทตฺถํ ‘‘จาลา’’ติอาทินา อามนฺตนํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปติสฺสตา นุ โข วิหรถา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘อาคโต โว วาลํ วิย เวธี’’ติฯ ปติสฺสตาติ ปติสฺสติกาฯ โขติ อวธารเณฯ อาคโตติ อาคจฺฉิฯ โวติ ตุมฺหากํฯ วาลํ วิย เวธีติ วาลเวธี วิย, อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ติกฺขชวนนิพฺเพธิกปญฺญตาย วาลเวธิรูโป สตฺถุกปฺโป ตุมฺหากํ มาตุลตฺเถโร อาคโต, ตสฺมา สมณสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา สติสมฺปชญฺญยุตฺตา เอว หุตฺวา วิหรถ, ‘‘ยถาธิคเต วิหาเร อปฺปมตฺตา ภวถา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา เต สามเณรา ธมฺมเสนาปติสฺส ปจฺจุคฺคมนาทิวตฺตํ กตฺวา อุภินฺนํ มาตุลตฺเถรานํ ปฏิสนฺถารเวลายํ นาติทูเร สมาธิํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิํสุฯ ธมฺมเสนาปติ เรวตตฺเถเรน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อุฏฺฐายาสนา เต สามเณเร อุปสงฺกมิ, เต ตถากาลปริจฺเฉทสฺส กตตฺตา เถเร อุปสงฺกมนฺเต เอว อุฏฺฐหิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุฯ เถโร ‘‘กตรกตรวิหาเรน วิหรถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘อิมาย อิมายา’’ติ วุตฺเต ‘‘ทารเกปิ นาม เอวํ วิเนนฺโต มยฺหํ ภาติโก ปจฺจปาทิ วต ธมฺมสฺส อนุธมฺม’’นฺติ เถรํ ปสํสนฺโต ปกฺกามิฯ

ขทิรวนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สุมงฺคลตฺเถรคาถาวณฺณนา

สุมุตฺติโกติ อายสฺมโต สุมงฺคลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส เอกทิวสํ สตฺถารํ นฺหายิตฺวา เอกจีวรํ ฐิตํ ทิสฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา อปฺโผเฏสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยา อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ คามเก ตาทิเสน กมฺมนิสฺสนฺเทน ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส สุมงฺคโลติ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ขุชฺชกาสิตนงฺคลกุทฺทาลปริกฺขาโร หุตฺวา กสิยา ชีวติฯ โส เอกทิวสํ รญฺญา ปเสนทิโกสเลน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาทาเน ปวตฺติยมาเน ทาโนปกรณานิ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺเตหิ มนุสฺเสหิ สทฺธิํ ทธิฆฏํ คเหตฺวา อาคโต ภิกฺขูนํ สกฺการสมฺมานํ ทิสฺวา ‘‘อิเม สมณา สกฺยปุตฺติยา สุขุมวตฺถสุนิวตฺถา สุโภชนานิ ภุญฺชิตฺวา นิวาเตสุ เสนาสเนสุ วิหรนฺติ, ยํนูนาหมฺปิ ปพฺพเชยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา, อญฺญตรํ มหาเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ปพฺพชฺชาธิปฺปายํ นิเวเทสิฯ โส ตํ กรุณายนฺโต ปพฺพาเชตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ โส อรญฺเญ วิหรนฺโต เอกวิหาเร นิพฺพินฺโน อุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา, วิพฺภมิตุกาโม ญาติคามํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กจฺฉํ พนฺธิตฺวา เขตฺตํ กสนฺเต กิลิฏฺฐวตฺถนิวตฺเถ สมนฺตโต รโชกิณฺณสรีเร วาตาตเปน ผุสฺสนฺเต กสฺสเก ทิสฺวา, ‘‘มหนฺตํ วติเม สตฺตา ชีวิกนิมิตฺตํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภนฺตี’’ติ สํเวคํ ปฏิลภิฯ ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา ยถาคหิตํ กมฺมฏฺฐานํ อุปฏฺฐาสิฯ โส อญฺญตรํ รุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา วิเวกํ ลภิตฺวา โยนิโส มนสิกโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.12.11-19) –

‘‘อตฺถทสฺสี ชินวโร, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

วิหารา อภินิกฺขมฺม, ตฬากํ อุปสงฺกมิฯ

‘‘นฺหาตฺวา ปิตฺวา จ สมฺพุทฺโธ, อุตฺตริตฺเวกจีวโร;

อฏฺฐาสิ ภควา ตตฺถ, วิโลเกนฺโต ทิโสทิสํฯ