7. กุมาปุตฺตสหายตฺเถรคาถาวณฺณนา

นานาชนปทํ ยนฺตีติ อายสฺมโต กุมาปุตฺตสหายตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต จตุนวุเต กปฺเป สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา พหุํ รุกฺขทณฺฑํ ฉินฺทิตฺวา กตฺตรยฏฺฐิํ กตฺวา สงฺฆสฺส อทาสิฯ อญฺญญฺจ ยถาวิภวํ ปุญฺญํ กตฺวา เทเวสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตโต ปฏฺฐาย สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวฬุกณฺฏกนคเร อิทฺเธ กุเล นิพฺพตฺติฯ สุทนฺโตติสฺส นามํ อโหสิฯ ‘‘วาสุโล’’ติ เกจิ วทนฺติฯ โส กุมาปุตฺตสฺส ปิยสหาโย หุตฺวา วิจรนฺโต ‘‘กุมาปุตฺโต ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา ‘‘น หิ นูน โส โอรโก ธมฺมวินโย, ยตฺถ กุมาปุตฺโต ปพฺพชิโต’’ติ ตทนุพนฺเธน สยมฺปิ ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิฯ ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ภิยฺโยโสมตฺตาย ปพฺพชฺชาย สญฺชาตฉนฺโท ปพฺพชิตฺวา กุมาปุตฺเตเนว สทฺธิํ ปริยนฺตปพฺพเต ภาวนานุยุตฺโต วิหรติฯ เตน จ สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู นานาชนปเทสุ ชนปทจาริกํ จรนฺตาปิ คจฺฉนฺตาปิ อาคจฺฉนฺตาปิ ตํ ฐานํ อุปคจฺฉนฺติฯ เตน ตตฺถ โกลาหลํ โหติฯ ตํ ทิสฺวา สุทนฺตตฺเถโร ‘‘อิเม ภิกฺขู นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา ชนปทวิตกฺกํ อนุวตฺเตนฺตา จิตฺตสมาธิํ วิราเธนฺตี’’ติ สํเวคชาโต ตเมว สํเวคํ อตฺตโน จิตฺตทมนสฺส องฺกุสํ กโรนฺโต ‘‘นานาชนปทํ ยนฺตี’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[37] ตตฺถ นานาชนปทนฺติ วิสุํ วิสุํ นานาวิธํ ชนปทํ, กาสิโกสลาทิอเนกรฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ ยนฺตีติ คจฺฉนฺติฯ วิจรนฺตาติ ‘‘อสุโก ชนปโท สุภิกฺโข สุลภปิณฺโฑ, อสุโก เขโม อโรโค’’ติอาทิวิตกฺกวเสน ชนปทจาริกํ จรนฺตาฯ อสญฺญตาติ ตสฺเสว ชนปทวิตกฺกสฺส อปฺปหีนตาย จิตฺเตน อสํยตาฯ

สมาธิญฺจ วิราเธนฺตีติ สพฺพสฺสปิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส มูลภูตํ อุปจารปฺปนาเภทํ สมาธิญฺจ นาม วิราเธนฺติ ฯ จ-สทฺโท สมฺภาวเนฯ เทสนฺตรจรเณน ฌายิตุํ โอกาสาภาเวน อนธิคตํ สมาธิํ นาธิคจฺฉนฺตา, อธิคตญฺจ วสีภาวานาปาทเนน ชีรนฺตา วีราเธนฺติ นามฯ กิํสุ รฏฺฐจริยา กริสฺสตีติ สูติ นิปาตมตฺตํฯ ‘‘เอวํภูตานํ รฏฺฐจริยา ชนปทจาริกา กิํ กริสฺสติ, กิํ นาม อตฺถํ สาเธสฺสติ, นิรตฺถกาวา’’ติ ครหนฺโต วทติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อีทิสี เทสนฺตรจริยา ภิกฺขุสฺส น อตฺถาวหา, อปิ จ โข อนตฺถาวหา สมฺปตฺตีนํ วิราธนโต, ตสฺมาฯ วิเนยฺย สารมฺภนฺติ วสนปเทเส อรติวเสน อุปฺปนฺนํ สารมฺภํ จิตฺตสํกิเลสํ ตทนุรูเปน ปฏิสงฺขาเนน วิเนตฺวา วูปสเมตฺวาฯ ฌาเยยฺยาติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จาติ ทุวิเธนปิ ฌาเนน ฌาเยยฺยฯ อปุรกฺขโตติ มิจฺฉาวิตกฺเกหิ ตณฺหาทีหิ วา น ปุรกฺขโตติ เตสํ วสํ อนุปคจฺฉนฺโต กมฺมฏฺฐานเมว มนสิ กเรยฺยาติ อตฺโถฯ เอวํ ปน วตฺวา เถโร ตเมว สํเวคํ องฺกุสํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.53.36-41) –

‘‘กานนํ วนโมคฺคยฺห, เวฬุํ เฉตฺวานหํ ตทา;

อาลมฺพนํ กริตฺวาน, สงฺฆสฺส อททิํ พหุํฯ

‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, สุพฺพเต อภิวาทิย;

อาลมฺพทณฺฑํ ทตฺวาน, ปกฺกามิํ อุตฺตรามุโขฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทณฺฑมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ทณฺฑทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ยํ ปนตฺถํ องฺกุสํ กตฺวา อยํ เถโร อรหตฺตํ ปตฺโต, ตเมวตฺถํ หทเย ฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตปิ ‘‘นานาชนปทํ ยนฺติ’’ติ อิทเมว คาถํ อภาสิฯ ตสฺมา ตเทวสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสีติฯ

กุมาปุตฺตสหายตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ควมฺปติตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย อิทฺธิยา สรภุนฺติ อายสฺมโต ควมฺปติตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อิโต เอกติํเส กปฺเป สิขิํ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก อุปฺปนฺโน อปราปรํ ปุญฺญานิ กโรนฺโต โกณาคมนสฺส ภควโต เจติเย ฉตฺตญฺจ เวทิกญฺจ กาเรสิฯ กสฺสปสฺส ปน ภควโต กาเล อญฺญตรสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโตฯ ตสฺมิญฺจ กุเล พหุํ โคมณฺฑลํ อโหสิฯ ตํ โคปาลกา รกฺขนฺติฯ อยํ ตตฺถ อนฺตรนฺตรา ยุตฺตปฺปยุตฺตํ วิจาเรนฺโต วิจรติฯ โส เอกํ ขีณาสวตฺเถรํ คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา พหิคาเม เทวสิกํ เอกสฺมิํ ปเทเส ภตฺตกิจฺจํ กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยฺโย สูริยาตเปน กิลมิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา จตฺตาโร สิรีสทณฺเฑ อุสฺสาเปตฺวา เตสํ อุปริ สิรีสสาขาโย ฐเปตฺวา สาขามณฺฑปํ กตฺวา อทาสิฯ ‘‘มณฺฑปสฺส สมีเป สิรีสรุกฺขํ โรเปสี’’ติ จ วทนฺติฯ ตสฺส อนุกมฺปาย เทวสิกํ เถโร ตตฺถ นิสีทิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน ตโต จวิตฺวา จาตุมหาราชิเกสุ นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ปุริมกมฺมสํสูจกํ วิมานทฺวาเร มหนฺตํ สิรีสวนํ นิพฺพตฺติ วณฺณคนฺธสมฺปนฺเนหิ อญฺเญหิ ปุปฺเผหิ สพฺพกาเล อุปโสภยมานํ, เตน ตํ วิมานํ ‘‘เสรีสก’’นฺติ ปญฺญายิตฺถฯ โส เทวปุตฺโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ยสตฺเถรสฺส จตูสุ คิหิสหาเยสุ ควมฺปติ นาม หุตฺวา อายสฺมโต ยสสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา อตฺตโน สหาเยหิ สทฺธิํ ภควโต สนฺติกํ อคมาสิ ฯ สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ โส เทสนาวสาเน สหาเยหิ สทฺธิํ อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.53.42-47) –

‘‘มิคลุทฺโท ปุเร อาสิํ, วิปิเน วิจรํ อหํ;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํฯ

‘‘ตสฺมิํ มหาการุณิเก, สพฺพสตฺตหิเต รเต;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เนลปุปฺผํ อปูชยิํฯ