เมนู

1. คหฺวรตีริยตฺเถรคาถาวณฺณนา

ผุฏฺโฐ ฑํเสหีติ อายสฺมโต คหฺวรตีริยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อิโต เอกติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล มิคลุทฺโท หุตฺวา อรญฺเญ วิจรนฺโต อทฺทส สิขิํ ภควนฺตํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล เทวนาคยกฺขานํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ, ทิสฺวา ปน ปสนฺนมานโส ‘‘ธมฺโม เอส วุจฺจตี’’ติ สเร นิมิตฺตํ อคฺคเหสิฯ โส เตน จิตฺตปฺปสาเทน เทวโลเก อุปฺปนฺโน ปุน อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ‘‘อคฺคิทตฺโต’’ติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ภควโต ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา สญฺชาตปฺปสาโท สาสเน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คหฺวรตีเร นาม อรญฺญฏฺฐาเน วสติฯ เตนสฺส คหฺวรตีรโยติ สมญฺญา อโหสิฯ โส วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.44-50) –

‘‘มิคลุทฺโท ปุเร อาสิ, อรญฺเญ วิปิเน อหํ;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เทวสงฺฆปุรกฺขตํฯ

‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺตํ, เทเสนฺตํ, อมตํ ปทํ;

อสฺโสสิํ มธุรํ ธมฺมํ, สิขิโน โลกพนฺธุโนฯ

‘‘โฆเส จิตฺตํ ปสาเทสิํ, อสมปฺปฏิปุคฺคเล;

ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อุตฺตริํ ทุตฺตรํ ภวํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โฆสสญฺญายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา สาวตฺถิยํ อคมาสิฯ ตสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา ญาตกา อุปคนฺตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสุํฯ โส กติปยทิวเส วสิตฺวา อรญฺญเมว คนฺตุกาโม อโหสิฯ

ตํ ญาตกา, ‘‘ภนฺเต, อรญฺญํ นาม ฑํสมกสาทิวเสน พหุปริสฺสยํ, อิเธว วสถา’’ติ อาหํสุฯ ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘อรญฺญวาโสเยว มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ วิเวกาภิรติกิตฺตนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘ผุฏฺโฐ ฑํเสหี’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[31] ตตฺถ ผุฏฺโฐ ฑํเสหิ มกเสหีติ ฑํสนสีลตาย ‘‘ฑํสา’’ติ ลทฺธนามาหิ อนฺธกมกฺขิกาหิ, มกสนญฺญิเตหิ จ สูจิมุขปาเณหิ ผุสฺสิโต ทฏฺโฐติ อตฺโถฯ อรญฺญสฺมินฺติ ‘‘ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. 654) วุตฺตอรญฺญลกฺขณโยคโต อรญฺเญฯ พฺรหาวเนติ มหารุกฺขคจฺฉคหนตาย มหาวเน อรญฺญานิยํฯ นาโค สงฺคามสีเสวาติ สงฺคามาวจโร หตฺถินาโค วิย สงฺคามมุทฺธนิ ปรเสนาสมฺปหารํฯ ‘‘อรญฺญวาโส นาม พุทฺธาทีหิ วณฺณิโต โถมิโต’’ติ อุสฺสาหชาโต สโต สติมา หุตฺวา ตตฺร ตสฺมิํ อรญฺเญ, ตสฺมิํ วา ฑํสาทิสมฺผสฺเส อุปฏฺฐิเต อธิวาสเย อธิวาเสยฺย สเหยฺย, ‘‘ฑํสาทโย มํ อาพาเธนฺตี’’ติ อรญฺญวาสํ น ชเหยฺยาติ อตฺโถฯ

คหฺวรตีริยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สุปฺปิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

อชรํ ชีรมาเนนาติ อายสฺมโต สุปฺปิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญายตเน วสนฺโต ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ผลาผลํ อทาสิ, ตถา ภิกฺขุสงฺฆสฺสฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺโต กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน ลทฺธสํเวโค สาสเน ปพฺพชิตฺวา พหุสฺสุโต อโหสิฯ ชาติมเทน สุตมเทน จ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺโต ปเร จ วมฺเภนฺโต วิหาสิฯ โส อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน สาวตฺถิยํ ปริภูตรูเป สุสานโคปกกุเล นิพฺพตฺติฯ สุปฺปิโยติสฺส นามํ อโหสิฯ อถ วิญฺญุตํ ปตฺโต อตฺตโน สหายภูตํ โสปากตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสํเวโค ปพฺพชิตฺวา สมฺมาปฏิปตฺติํ ปูเรตฺวา ‘‘อชรํ ชีรมาเนนา’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[32] ตตฺถ อชรนฺติ ชรารหิตํ, นิพฺพานํ สนฺธายาหฯ ตญฺหิ อชาตตฺตา นตฺถิ เอตฺถ ชรา, เอตสฺมิํ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส สา นตฺถีติ ชราภาวเหตุโตปิ อชรํ นามฯ ชีรมาเนนาติ ชีรนฺเตน, ขเณ ขเณ ชรํ ปาปุณนฺเตนฯ ตปฺปมาเนนาติ สนฺตปฺปมาเนน, ราคาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ ทยฺหมาเนนฯ นิพฺพุตินฺติ ยถาวุตฺตสนฺตาปาภาวโต นิพฺพุตสภาวํ นิพฺพานํฯ นิมิยนฺติ ปริวตฺเตยฺยํ เจตาเปยฺยํฯ ปรมํ สนฺตินฺติ อนวเสสกิเลสาภิสงฺขารปริฬาหวูปสมธมฺมตาย อุตฺตมํ สนฺติํฯ จตูหิ โยเคหิ อนนุพนฺธตฺตา โยคกฺเขมํฯ อตฺตโน อุตฺตริตรสฺส กสฺสจิ อภาวโต อนุตฺตรํฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ขเณ ขเณ ชราย อภิภุยฺยมานตฺตา ชีรมาเนน, ตถา ราคคฺคิอาทีหิ สนฺตปฺปมาเนน คโต เอวํ อนิจฺเจน ทุกฺเขน อสาเรน สพฺพถาปิ อนุปสนฺตสภาเวน สอุปทฺทเวน, ตปฺปฏิปกฺขภาวโต อชรํ ปรมุปสมภูตํ เกนจิ อนุปทฺทุตํ อนุตฺตรํ นิพฺพานํ นิมิยํ ปริวตฺเตยฺยํ ‘‘มหา วต เม ลาโภ มหา อุทโย หตฺถคโต’’ติฯ ยถา หิ มนุสฺสา ยํ กิญฺจิ ภณฺฑํ ปริวตฺเตนฺตา นิรเปกฺขา คยฺหมาเนน สมฺพหุมานา โหนฺติ, เอวมยํ เถโร ปหิตตฺโต วิหรนฺโต อตฺตโน กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขตํ, นิพฺพานํ ปฏิเปสิตตฺตญฺจ ปกาเสนฺโต ‘‘นิมิยํ ปรมํ สนฺติํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตร’’นฺติ วตฺวา ตเมว ปฏิปตฺติํ ปริพฺรูหยนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.51-77) –

‘‘วรุโณ นาม นาเมน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;

ฉฑฺเฑตฺวา ทส ปุตฺตานิ, วนมชฺโฌคหิํ ตทาฯ

‘‘อสฺสมํ สุกตํ กตฺวา, สุวิภตฺตํ มโนรมํ;

ปณฺณสาลํ กริตฺวาน, วสามิ วิปิเน อหํฯ

‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

มมุทฺธริตุกาโม โส, อาคจฺฉิ มม อสฺสมํฯ