ยสฺส ปพฺพชิตสฺส วสฺสํ อปริปุณฺณตาย น คณนูปคตํ, โส เอวํ วุตฺโต, ตสฺมา อวสฺสิโกติ วุตฺตํ โหติฯ ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตนฺติ ตว สตฺถุ ธมฺมสฺส สุธมฺมภาวํ สฺวากฺขาตตํ เอกนฺตนิยฺยานิกตํ ปสฺส, ยตฺถ อนุวสฺสิโก ตุวํ ปพฺพชิโตฯ ปุพฺเพนิวาสญาณํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ อาสวกฺขยญาณนฺติ ติสฺโส วิชฺชา ตยา อนุปฺปตฺตา สจฺฉิกตา, ตโต เอว กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสนํ อนุสิฏฺฐิ โอวาโท อนุสิกฺขิโตติ กตกิจฺจตํ นิสฺสาย ปีติโสมนสฺสชาโต เถโร อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา วทตีติฯ
สุคนฺธตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
5. นนฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
โอภาสชาตนฺติ อายสฺมโต นนฺทิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล สตฺถริ ปรินิพฺพุเต เจติเย จนฺทนสาเรน เวทิกํ กาเรตฺวา อุฬารํ ปูชาสกฺการํ ปวตฺเตสิฯ ตโต ปฏฺฐาย อชฺฌาสยสมฺปนฺโน หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ พหุํ ปุญฺญกมฺมํ อาจินิตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมิํ สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส มาตาปิตโร นนฺทิํ ชเนนฺโต ชาโตติ นนฺทิโยติ นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต อนุรุทฺธาทีสุ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชนฺเตสุ สยมฺปิ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต กตาธิการตาย นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.15-20) –
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;
ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธว, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโตฯ
‘‘นิพฺพุเต จ มหาวีเร, ถูโป วิตฺถาริโก อหุ;
ทูรโตว อุปฏฺเฐนฺติ, ธาตุเคหวรุตฺตเมฯ
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อกํ จนฺทนเวทิกํ;
ทิสฺสติ ถูปขนฺโธ จ, ถูปานุจฺฉวิโก ตทาฯ
‘‘ภเว นิพฺพตฺตมานมฺหิ, เทวตฺเต อถ มานุเสฯ
โอมตฺตํ เม น ปสฺสามิ, ปุพฺพกมฺมสฺสิทํ ผลํฯ
‘‘ปญฺจทสกปฺปสเต, อิโต อฏฺฐ ชนา อหุํ;
สพฺเพ สมตฺตนามา เต จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อนุรุทฺธตฺเถราทีหิ สทฺธิํ ปาจีนวํสมิคทาเย วิหรนฺเต อิมสฺมิํ เถเร เอกทิวสํ มาโร ปาปิมา ภิํสาเปตุกาโม ตสฺส เภรวรูปํ ทสฺเสติฯ เถโร ตํ ‘‘มาโร อย’’นฺติ ญตฺวา ‘‘ปาปิม, เย มารเธยฺยํ วีติวตฺตา, เตสํ ตว กิริยา กิํ กริสฺสติ, ตโตนิทานํ ปน ตฺวํ เอว วิฆาตํ อนตฺถํ ปาปุณิสฺสสี’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอภาสชาตํ ผลค’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ
[25] ตตฺถ โอภาสชาตนฺติ ญาโณภาเสน ชาโตภาสํ อคฺคมคฺคญาณสฺส อธิคตตฺตาฯ เตน อนวเสสโต กิเลสนฺธการสฺส วิหตวิทฺธํสิตภาวโต อติวิย ปภสฺสรนฺติ อตฺโถฯ ผลคนฺติ ผลํ คตํ อุปคตํ, อคฺคผลญาณสหิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตนฺติ ขีณาสวสฺส จิตฺตํ สามญฺเญน วทติฯ เตนาห ‘‘อภิณฺหโส’’ติฯ ตญฺหิ นิโรธนินฺนตาย ขีณาสวานํ นิจฺจกปฺปํ อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาปชฺชนโต ‘‘ผเลน สหิต’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ ตาทิสนฺติ ตถารูปํ, อรหนฺตนฺติ อตฺโถฯ อาสชฺชาติ วิโสเธตฺวา ปริภุยฺยฯ กณฺหาติ มารํ อาลปติ, โส หิ กณฺหกมฺมตฺตา กณฺหาภิชาติตาย จ ‘‘กณฺโห’’ติ วุจฺจติฯ ทุกฺขํ นิคจฺฉสีติ อิธ กุจฺฉิอนุปฺปเวสาทินา นิรตฺถกํ กายปริสฺสมํ ทุกฺขํ, สมฺปราเย จ อปฺปติการํ อปายทุกฺขํ อุปคมิสฺสสิ ปาปุณิสฺสสิฯ ตํ สุตฺวา มาโร ‘‘ชานาติ มํ สมโณ’’ติ ตตฺเถวนฺตรธายีติฯ
นนฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
6. อภยตฺเถรคาถาวณฺณนา
สุตฺวา สุภาสิตํ วาจนฺติ อายสฺมโต อภยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา ธมฺมกถิโก หุตฺวา ธมฺมกถนกาเล ปฐมํ จตูหิ คาถาหิ ภควนฺตํ อภิตฺถวิตฺวา ปจฺฉา ธมฺมํ กเถสิฯ เตนสฺส ปุญฺญกมฺมพเลน กปฺปานํ สตสหสฺสํ อปายปฏิสนฺธิ นาม นาโหสิฯ ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘อภิตฺถวิตฺวา ปทุมุตฺตรํ ชินํ, ปสนฺนจิตฺโต อภโย สยมฺภุํ;
น คจฺฉิ กปฺปานิ อปายภูมิํ, สตสหสฺสานิ อุฬารสทฺโธ’’ติฯ (อป. เถร 2.55.221)
เขตฺตสมฺปตฺติยาทีหิ ตสฺส จ ปุพฺพปจฺฉิมสนฺนิฏฺฐานเจตนานํ อติวิย อุฬารภาเวน โส อปริเมยฺโย ปุญฺญาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท ตาทิโส อโหสิฯ ‘‘อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’ติ (อป. เถร 1.1.82) หิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตตฺถ หิ ภเว อุปจิตํ ปุญฺญํ ตสฺส อุปตฺถมฺภกมโหสิฯ ตถา หิ โส วิปสฺสิสฺส ภควโต เกตกปุปฺเผหิ ปูชมกาสิฯ เอวํ อุฬาเรหิ ปุญฺญวิเสเสหิ สุคตีสุ เอว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท รญฺโญ พิมฺพิสารสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อภโยติสฺส นามํ อโหสิฯ ตสฺส อุปฺปตฺติ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ โส นิคณฺเฐน นาฏปุตฺเตน อุภโตโกฏิกํ ปญฺหํ สิกฺขาเปตฺวา ‘‘อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส วาทํ อาโรเปหี’’ติ วิสฺสชฺชิโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส ปญฺหสฺส อเนกํสพฺยากรณภาเว ภควตา กถิเต นิคณฺฐานํ ปราชยํ, สตฺถุ จ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวํ วิทิตฺวา อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิฯ ตโต รญฺเญ พิมฺพิสาเร กาลงฺกเต สญฺชาตสํเวโค สาสเน ปพฺพชิตฺวา ตาลจฺฉิคฺคฬูปมสุตฺตเทสนาย โสตาปนฺโน หุตฺวา ปุน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.17-22) –
‘‘วินตานทิยา ตีเร, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํฯ
