6. กณฺหเปตวตฺถุวณฺณนา

อุฏฺเฐหิ กณฺห กิํ เสสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ มตปุตฺตํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร อญฺญตรสฺส อุปาสกสฺส ปุตฺโต กาลมกาสิฯ โส เตน โสกสลฺลสมปฺปิโต น นฺหายติ, น ภุญฺชติ, น กมฺมนฺเต วิจาเรติ, น พุทฺธุปฏฺฐานํ คจฺฉติ, เกวลํ, ‘‘ตาต ปิยปุตฺตก, มํ โอหาย กหํ ปฐมตรํ คโตสี’’ติอาทีนิ วทนฺโต วิปฺปลปติฯ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตสฺส โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ภิกฺขู อุยฺโยเชตฺวา อานนฺทตฺเถเรน ปจฺฉาสมเณน ตสฺส ฆรทฺวารํ อคมาสิฯ สตฺถุ อาคตภาวํ อุปาสกสฺส อาโรเจสุํฯ อถสฺส เคหชโน เคหทฺวาเร อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา สตฺถารํ นิสีทาเปตฺวา อุปาสกํ ปริคฺคเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อุปเนสิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, อุปาสก, โสจสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต, ‘‘อุปาสก, โปราณกปณฺฑิตา ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา มตปุตฺตํ นานุโสจิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ทฺวารวตีนคเร ทส ภาติกราชาโน อเหสุํ – วาสุเทโว พลเทโว จนฺทเทวา สูริยเทโว อคฺคิเทโว วรุณเทโว อชฺชุโน ปชฺชุโน ฆฏปณฺฑิโต องฺกุโร จาติฯ เตสุ วาสุเทวมหาราชสฺส ปิยปุตฺโต กาลมกาสิฯ เตน ราชา โสกปเรโต สพฺพกิจฺจานิ ปหาย มญฺจสฺส อฏนิํ ปริคฺคเหตฺวา วิปฺปลปนฺโต นิปชฺชิฯ ตสฺมิํ กาเล ฆฏปณฺฑิโต จินฺเตสิ – ‘‘ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ โกจิ มม ภาตุ โสกํ ปริหริตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อุปาเยนสฺส โสกํ หริสฺสามี’’ติฯ โส อุมฺมตฺตกเวสํ คเหตฺวา ‘‘สสํ เม เทถ, สสํ เม เทถา’’ติ อากาสํ โอโลเกนฺโต สกลนครํ วิจริฯ ‘‘ฆฏปณฺฑิโต อุมฺมตฺตโก ชาโต’’ติ สกลนครํ สงฺขุภิฯ

ตสฺมิํ กาเล โรหิเณยฺโย นาม อมจฺโจ วาสุเทวรญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา เตน สทฺธิํ กถํ สมุฏฺฐาเปนฺโต –

[207]

‘‘อุฏฺเฐหิ กณฺห กิํ เสสิ, โก อตฺโถ สุปเนน เต;

โย จ ตุยฺหํ สโก ภาตา, หทยํ จกฺขุ จ ทกฺขิณํ;

ตสฺส วาตา พลียนฺติ, สสํ ชปฺปติ เกสวา’’ติฯ – อิมํ คาถมาห;

[207] ตตฺถ กณฺหาติ วาสุเทวํ โคตฺเตนาลปติฯ โก อตฺโถ สุปเนน เตติ สุปเนน ตุยฺหํ กา นาม วฑฺฒิฯ สโก ภาตาติ โสทริโย ภาตาฯ หทยํ จกฺขุ จ ทกฺขิณนฺติ หทเยน เจว ทกฺขิณจกฺขุนา จ สทิโสติ อตฺโถฯ

ตสฺส วาตา พลียนฺตีติ ตสฺส อปราปรํ อุปฺปชฺชมานา อุมฺมาทวาตา พลวนฺโต โหนฺติ วฑฺฒนฺติ อภิภวนฺติฯ สสํ ชปฺปตีติ ‘‘สสํ เม เทถา’’ติ วิปฺปลปติฯ เกสวาติ โส กิร เกสานํ โสภนานํ อตฺถิตาย ‘‘เกสโว’’ติ โวหรียติฯ เตน นํ นาเมน อาลปติฯ

ตสฺส วจนํ สุตฺวา สยนโต อุฏฺฐิตภาวํ ทีเปนฺโต สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา –

[208]

‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, โรหิเณยฺยสฺส เกสโว;

ตรมานรูโป วุฏฺฐาสิ, ภาตุ โสเกน อฏฺฏิโต’’ติฯ – อิมํ คาถมาห;

ราชา อุฏฺฐาย สีฆํ ปาสาทา โอตริตฺวา ฆฏปณฺฑิตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อุโภสุ หตฺเถสุ นํ ทฬฺหํ คเหตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต –

[209]

‘‘กิํ นุ อุมฺมตฺตรูโปว, เกวลํ ทฺวารกํ อิมํ;

สโส สโสติ ลปสิ, กีทิสํ สสมิจฺฉสิฯ

[210]

‘‘โสวณฺณมยํ มณิมยํ, โลหมยํ อถ รูปิยมยํ;

สงฺขสิลาปวาฬมยํ, การยิสฺสามิ เต สสํฯ

[211]

‘‘สนฺติ อญฺเญปิ สสกา, อรญฺญวนโคจรา;

เตปิ เต อานยิสฺสามิ, กีทิสํ สสมิจฺฉสี’’ติฯ –

ติสฺโส คาถาโย อภาสิฯ

[209-211] ตตฺถ อุมฺมตฺตรูโปวาติ อุมฺมตฺตโก วิยฯ เกวลนฺติ สกลํฯ ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํ วิจรนฺโตฯ สโส สโสติ ลปสีติ สโส สโสติ วิลปสิฯ โสวณฺณมยนฺติ สุวณฺณมยํฯ โลหมยนฺติ ตมฺพโลหมยํฯ รูปิยมยนฺติ รชตมยํฯ ยํ อิจฺฉสิ ตํ วเทหิ, อถ เกน โสจสิฯ อญฺเญปิ อรญฺเญ วนโคจรา สสกา อตฺถิ, เต เต อานยิสฺสามิ, วท, ภทฺรมุข , กีทิสํ สสมิจฺฉสีติ ฆฏปณฺฑิตํ ‘‘สเสน อตฺถิโก’’ติ อธิปฺปาเยน สเสน นิมนฺเตสิฯ ตํ สุตฺวา ฆฏปณฺฑิโต –

[212]

‘‘นาหเมเต สเส อิจฺเฉ, เย สสา ปถวิสฺสิตา;

จนฺทโต สสมิจฺฉามิ, ตํ เม โอหร เกสวา’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ โอหราติ โอหาเรหิฯ ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘นิสฺสํสยํ เม ภาตา อุมฺมตฺตโก ชาโต’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺโต –

[213]

‘‘โส นูน มธุรํ ญาติ, ชีวิตํ วิชหิสฺสสิ;

อปตฺถิยํ ปตฺถยสิ, จนฺทโต สสมิจฺฉสี’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ ญาตีติ กนิฏฺฐํ อาลปติฯ อยเมตฺถ อตฺโถ – มยฺหํ ปิยญาติ ยํ อติมธุรํ อตฺตโน ชีวิตํ, ตํ วิชหิสฺสสิ มญฺเญ, โย อปตฺถยิตพฺพํ ปตฺเถสีติฯ

ฆฏปณฺฑิโต รญฺโญ วจนํ สุตฺวา นิจฺจโลว ฐตฺวา ‘‘ภาติก, ตฺวํ จนฺทโต สสํ ปตฺเถนฺตสฺส ตํ อลภิตฺวา ชีวิตกฺขโย ภวิสฺสตีติ ชานนฺโต กสฺมา มตํ ปุตฺตํ อลภิตฺวา อนุโสจสี’’ติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต –

[214]

‘‘เอวํ เจ กณฺห ชานาสิ, ยถญฺญมนุสาสสิ;

กสฺมา ปุเร มตํ ปุตฺตํ, อชฺชาปิ มนุโสจสี’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ เอวํ เจ, กณฺห, ชานาสีติ, ภาติก, กณฺหนามก มหาราช, ‘‘อลพฺภเนยฺยวตฺถุ นาม น ปตฺเถตพฺพ’’นฺติ ยทิ เอวํ ชานาสิฯ ยถญฺญนฺติ เอวํ ชานนฺโตว ยถา อญฺญํ อนุสาสสิ, ตถา อกตฺวาฯ กสฺมา ปุเร มตํ ปุตฺตนฺติ อถ กสฺมา อิโต จตุมาสมตฺถเก มตํ ปุตฺตํ อชฺชาปิ อนุโสจสีติฯ

เอวํ โส อนฺตรวีถิยํ ฐิตโกว ‘‘อหํ ตาว เอวํ ปญฺญายมานํ ปตฺเถมิ, ตฺวํ ปน อปญฺญายมานสฺสตฺถาย โสจสี’’ติ วตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต –

[215]

‘‘น ยํ ลพฺภา มนุสฺเสน, อมนุสฺเสน วา ปน;

ชาโต เม มา มริ ปุตฺโต, กุโต ลพฺภา อลพฺภิยํฯ

[216]

‘‘น มนฺตา มูลเภสชฺชา, โอสเธหิ ธเนน วา;

สกฺกา อานยิตุํ กณฺห, ยํ เปตมนุโสจสี’’ติฯ – คาถาทฺวยมาห;

[215] ตตฺถ ยนฺติ, ภาติก, ยํ ‘‘เอวํ ชาโต เม ปุตฺโต มา มรี’’ติ มนุสฺเสน วา เทเวน วา ปน น ลพฺภา น สกฺกา ลทฺธุํ, ตํ ตฺวํ ปตฺเถสิ, ตํ ปเนตํ กุโต ลพฺภา, เกน การเณน ลทฺธุํ สกฺกาฯ ยสฺมา อลพฺภิยํ อลพฺภเนยฺยวตฺถุ นาเมตนฺติ อตฺโถฯ

[216] มนฺตาติ มนฺตปฺปโยเคนฯ มูลเภสชฺชาติ มูลเภสชฺเชนฯ โอสเธหีติ นานาวิเธหิ โอสเธหิฯ ธเนน วาติ โกฏิสตสงฺเขน ธเนน วาปิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ เปตมนุโสจสิ, ตํ เอเตหิ มนฺตปฺปโยคาทีหิปิ อาเนตุํ น สกฺกาติฯ

ปุน ฆฏปณฺฑิโต ‘‘ภาติก, อิทํ มรณํ นาม ธเนน วา ชาติยา วา วิชฺชาย วา สีเลน วา ภาวนาย วา น สกฺกา ปฏิพาหิตุ’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –

[217]

‘‘มหทฺธนา มหาโภคา, รฏฺฐวนฺโตปิ ขตฺติยา;

ปหูตธนธญฺญาเส, เตปิ โน อชรามราฯ

[218]

‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา, สุทฺทา จณฺฑาลปุกฺกุสฺสา;

เอเต จญฺเญ จ ชาติยา, เตปิ โน อชรามราฯ

[219]

‘‘เย มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, ฉฬงฺคํ พฺรหฺมจินฺติตํ;

เอเต จญฺเญ จ วิชฺชาย, เตปิ โน อชรามราฯ

[220]

‘‘อิสโย วาปิ เย สนฺตา, สญฺญตตฺตา ตปสฺสิโน;

สรีรํ เตปิ กาเลน, วิชหนฺติ ตปสฺสิโนฯ

[221]

‘‘ภาวิตตฺตา อรหนฺโต, กตกิจฺจา อนาสวา;

นิกฺขิปนฺติ อิมํ เทหํ, ปุญฺญปาปปริกฺขยา’’ติฯ –

ปญฺจหิ คาถาหิ รญฺโญ ธมฺมํ เทเสสิฯ

[217] ตตฺถ มหทฺธนาติ นิธานคตสฺเสว มหโต ธนสฺส อตฺถิตาย พหุธนาฯ มหาโภคาติ เทวโภคสทิสาย มหติยา โภคสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตาฯ รฏฺฐวนฺโตติ สกลรฏฺฐวนฺโตฯ ปหูตธนธญฺญาเสติ ติณฺณํ จตุนฺนํ วา สํวจฺฉรานํ อตฺถาย นิทหิตฺวา ฐเปตพฺพสฺส นิจฺจปริพฺพยภูตสฺส ธนธญฺญสฺส วเสน อปริยนฺตธนธญฺญาฯ เตปิ โน อชรามราติ เตปิ เอวํ มหาวิภวา มนฺธาตุมหาสุทสฺสนาทโย ขตฺติยา อชรามรา นาเหสุํ, อญฺญทตฺถุ มรณมุขเมว อนุปวิฏฺฐาติ อตฺโถฯ

[218] เอเตติ ยถาวุตฺตขตฺติยาทโยฯ อญฺเญติ อญฺญตรา เอวํภูตา อมฺพฏฺฐาทโยฯ ชาติยาติ อตฺตโน ชาตินิมิตฺตํ อชรามรา นาเหสุนฺติ อตฺโถฯ

[219] มนฺตนฺติ เวทํฯ ปริวตฺเตนฺตีติ สชฺฌายนฺติ วาเจนฺติ จฯ อถ วา ปริวตฺเตนฺตีติ เวทํ อนุปริวตฺเตนฺตา โหมํ กโรนฺตา ชปนฺติฯ ฉฬงฺคนฺติ สิกฺขากปฺปนิรุตฺติพฺยากรณโชติสตฺถฉนฺโทวิจิติสงฺขาเตหิ ฉหิ องฺเคหิ ยุตฺตํฯ พฺรหฺมจินฺติตนฺติ พฺราหฺมณานมตฺถาย พฺรหฺมนา จินฺติตํ กถิตํฯ วิชฺชายาติ พฺรหฺมสทิสวิชฺชาย สมนฺนาคตา, เตปิ โน อชรามราติ อตฺโถฯ

[220-221] อิสโยติ ยมนิยมาทีนํ ปฏิกูลสญฺญาทีนญฺจ เอสนฏฺเฐน อิสโยฯ สนฺตาติ กายวาจาหิ สนฺตสภาวาฯ สญฺญตตฺตาติ ราคาทีนํ สํยเมน สํยตจิตฺตาฯ กายตปนสงฺขาโต ตโป เอเตสํ อตฺถีติ ตปสฺสิโนฯ ปุน ตปสฺสิโนติ สํวรกาฯ เตน เอวํ ตปนิสฺสิตกา หุตฺวา สรีเรน จ วิโมกฺขํ ปตฺตุกามาปิ สํวรกา สรีรํ วิชหนฺติ เอวาติ ทสฺเสติฯ

อถ วา อิสโยติ อธิสีลสิกฺขาทีนํ เอสนฏฺเฐน อิสโย, ตทตฺถํ ตปฺปฏิปกฺขานํ ปาปธมฺมานํ วูปสเมน สนฺตา, เอการมฺมเณ จิตฺตสฺส สํยเมน สญฺญตตฺตา, สมฺมปฺปธานโยคโต วีริยตาเปน ตปสฺสิโน, สปฺปโยคา ราคาทีนํ สนฺตปเนน ตปสฺสิโนติ โยเชตพฺพํฯ ภาวิตตฺตาติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนาย ภาวิตจิตฺตาฯ

เอวํ ฆฏปณฺฑิเตน ธมฺเม กถิเต ตํ สุตฺวา ราชา อปคตโสกสลฺโล ปสนฺนมานโส ฆฏปณฺฑิตํ ปสํสนฺโต –

[222]

‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆฏสิตฺตํว ปาวกํ;

วารินา วิย โอสิญฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํฯ

[223]

‘‘อพฺพหี วต เม สลฺลํ, โสกํ หทยนิสฺสิตํ;

โย เม โสกปเรตสฺส, ปุตฺตโสกํ อปานุทิฯ

[224]

‘‘สฺวาหํ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต;

น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน ภาติกฯ

[225]

‘‘เอวํ กโรนฺติ สปฺปญฺญา, เย โหนฺติ อนุกมฺปกา;

นิวตฺตยนฺติ โสกมฺหา, ฆโฏ เชฏฺฐํว ภาตรํฯ

[226]

‘‘ยสฺส เอตาทิสา โหนฺติ, อมจฺจา ปริจารกา;

สุภาสิเตน อนฺเวนฺติ, ฆโฏ เชฏฺฐํว ภาตร’’นฺติฯ – เสสคาถา อภาสิ;

[225] ตตฺถ ฆโฏ เชฏฺฐํว ภาตรนฺติ ยถา ฆฏปณฺฑิโต อตฺตโน เชฏฺฐภาตรํ มตปุตฺตโสกาภิภูตํ อตฺตโน อุปายโกสลฺเลน เจว ธมฺมกถาย จ ตโต ปุตฺตโสกโต วินิวตฺตยิ, เอวํ อญฺเญปิ สปฺปญฺญา เย โหนฺติ อนุกมฺปกา, เต ญาตีนํ อุปการํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ

[226] ยสฺส เอตาทิสา โหนฺตีติ อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถาฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา เยน การเณน ปุตฺตโสกปเรตํ ราชานํ วาสุเทวํ ฆฏปณฺฑิโต โสกหรณตฺถาย สุภาสิเตน อนฺเวสิ อนุเอสิ, ยสฺส อญฺญสฺสาปิ เอตาทิสา ปณฺฑิตา อมจฺจา ปฏิลทฺธา อสฺสุ, ตสฺส กุโต โสโกติ! เสสคาถา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถา เอวาติฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, อุปาสก, โปราณกปณฺฑิตา ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา ปุตฺตโสกํ หริํสู’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติฯ

กณฺหเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ธนปาลเสฏฺฐิเปตวตฺถุวณฺณนา

นคฺโค ทุพฺพณฺณรูโปสีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต ธนปาลเปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ ปณฺณรฏฺเฐ เอรกจฺฉนคเร ธนปาลโก นาม เสฏฺฐิ อโหสิ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน กทริโย นตฺถิกทิฏฺฐิโกฯ ตสฺส กิริยา ปาฬิโต เอว วิญฺญายติฯ โส กาลํ กตฺวา มรุกนฺตาเร เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ตาลกฺขนฺธปฺปมาโณ กาโย อโหสิ, สมุฏฺฐิตจฺฉวิ ผรุโส, วิรูปเกโส, ภยานโก, ทุพฺพณฺโณ อติวิย วิรูโป พีภจฺฉทสฺสโนฯ โส ปญฺจปณฺณาส วสฺสานิ ภตฺตสิตฺถํ วา อุทกพินฺทุํ วา อลภนฺโต วิสุกฺขกณฺโฐฏฺฐชิวฺโห ชิฆจฺฉาปิปาสาภิภูโต อิโต จิโต จ ปริพฺภมติฯ

อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต สาวตฺถิวาสิโน วาณิชา ปญฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา อุตฺตราปถํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ปฏิลทฺธภณฺฑํ สกเฏสุ อาโรเปตฺวา ปฏินิวตฺตมานา สายนฺหสมเย อญฺญตรํ สุกฺขนทิํ ปาปุณิตฺวา ตตฺถ ยานํ มุญฺจิตฺวา รตฺติยํ วาสํ กปฺเปสุํฯ อถ โส เปโต ปิปาสาภิภูโต ปานียสฺสตฺถาย อาคนฺตฺวา ตตฺถ พินฺทุมตฺตมฺปิ ปานียํ อลภิตฺวา วิคตาโส ฉินฺนมูโล วิย ตาโล ฉินฺนปาโท ปติฯ ตํ ทิสฺวา วาณิชา –

[227]

‘‘นคฺโค ทุพฺพณฺณรูโปสิ, กิโส ธมนิสนฺถโต;

อุปฺผาสุลิโก กิสิโก, โก นุ ตฺวมสิ มาริสา’’ติฯ –

อิมาย คาถาย ปุจฺฉิํสุฯ ตโต เปโต –

[228]