อุปาสโก ตํ ปวตฺติํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ , ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

นนฺทาเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มฏฺฐกุณฺฑลีเปตวตฺถุวณฺณนา

อลงฺกโต มฏฺฐกุณฺฑลีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต มฏฺฐกุณฺฑลิเทวปุตฺตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุวณฺณนายํ มฏฺฐกุณฺฑลีวิมานวตฺถุวณฺณนาย (วิ. ว. อฏฺฐ. 1206 มฏฺฐกุณฺฑลีวิมานวณฺณนา) วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

เอตฺถ จ มฏฺฐกุณฺฑลีเทวปุตฺตสฺส วิมานเทวตาภาวโต ตสฺส วตฺถุ ยทิปิ วิมานวตฺถุปาฬิยํ สงฺคหํ อาโรปิตํ, ยสฺมา ปน โส เทวปุตฺโต อทินฺนปุพฺพกพฺราหฺมณสฺส ปุตฺตโสเกน สุสานํ คนฺตฺวา อาฬาหนํ อนุปริยายิตฺวา โรทนฺตสฺส โสกหรณตฺถํ อตฺตโน เทวรูปํ ปฏิสํหริตฺวา หริจนฺทนุสฺสโท พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต ทุกฺขาภิภูตากาเรน เปโต วิย อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ มนุสฺสตฺตภาวโต อเปตตฺตา เปตปริยาโยปิ ลพฺภติ เอวาติ ตสฺส วตฺถุ เปตวตฺถุปาฬิยมฺปิ สงฺคหํ อาโรปิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มฏฺฐกุณฺฑลีเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กณฺหเปตวตฺถุวณฺณนา

อุฏฺเฐหิ กณฺห กิํ เสสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ มตปุตฺตํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร อญฺญตรสฺส อุปาสกสฺส ปุตฺโต กาลมกาสิฯ โส เตน โสกสลฺลสมปฺปิโต น นฺหายติ, น ภุญฺชติ, น กมฺมนฺเต วิจาเรติ, น พุทฺธุปฏฺฐานํ คจฺฉติ, เกวลํ, ‘‘ตาต ปิยปุตฺตก, มํ โอหาย กหํ ปฐมตรํ คโตสี’’ติอาทีนิ วทนฺโต วิปฺปลปติฯ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตสฺส โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ภิกฺขู อุยฺโยเชตฺวา อานนฺทตฺเถเรน ปจฺฉาสมเณน ตสฺส ฆรทฺวารํ อคมาสิฯ สตฺถุ อาคตภาวํ อุปาสกสฺส อาโรเจสุํฯ อถสฺส เคหชโน เคหทฺวาเร อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา สตฺถารํ นิสีทาเปตฺวา อุปาสกํ ปริคฺคเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อุปเนสิฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนํ ตํ ทิสฺวา ‘‘กิํ, อุปาสก, โสจสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต, ‘‘อุปาสก, โปราณกปณฺฑิตา ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา มตปุตฺตํ นานุโสจิํสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ทฺวารวตีนคเร ทส ภาติกราชาโน อเหสุํ – วาสุเทโว พลเทโว จนฺทเทวา สูริยเทโว อคฺคิเทโว วรุณเทโว อชฺชุโน ปชฺชุโน ฆฏปณฺฑิโต องฺกุโร จาติฯ เตสุ วาสุเทวมหาราชสฺส ปิยปุตฺโต กาลมกาสิฯ เตน ราชา โสกปเรโต สพฺพกิจฺจานิ ปหาย มญฺจสฺส อฏนิํ ปริคฺคเหตฺวา วิปฺปลปนฺโต นิปชฺชิฯ ตสฺมิํ กาเล ฆฏปณฺฑิโต จินฺเตสิ – ‘‘ฐเปตฺวา มํ อญฺโญ โกจิ มม ภาตุ โสกํ ปริหริตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อุปาเยนสฺส โสกํ หริสฺสามี’’ติฯ โส อุมฺมตฺตกเวสํ คเหตฺวา ‘‘สสํ เม เทถ, สสํ เม เทถา’’ติ อากาสํ โอโลเกนฺโต สกลนครํ วิจริฯ ‘‘ฆฏปณฺฑิโต อุมฺมตฺตโก ชาโต’’ติ สกลนครํ สงฺขุภิฯ

ตสฺมิํ กาเล โรหิเณยฺโย นาม อมจฺโจ วาสุเทวรญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา เตน สทฺธิํ กถํ สมุฏฺฐาเปนฺโต –

[207]

‘‘อุฏฺเฐหิ กณฺห กิํ เสสิ, โก อตฺโถ สุปเนน เต;

โย จ ตุยฺหํ สโก ภาตา, หทยํ จกฺขุ จ ทกฺขิณํ;

ตสฺส วาตา พลียนฺติ, สสํ ชปฺปติ เกสวา’’ติฯ – อิมํ คาถมาห;

[207] ตตฺถ กณฺหาติ วาสุเทวํ โคตฺเตนาลปติฯ โก อตฺโถ สุปเนน เตติ สุปเนน ตุยฺหํ กา นาม วฑฺฒิฯ สโก ภาตาติ โสทริโย ภาตาฯ หทยํ จกฺขุ จ ทกฺขิณนฺติ หทเยน เจว ทกฺขิณจกฺขุนา จ สทิโสติ อตฺโถฯ