2. อุพฺพริวคฺโค

1. สํสารโมจกเปติวตฺถุวณฺณนา

นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต มคธรฏฺเฐ อิฏฺฐกวตีนามเก คาเม อญฺญตรํ เปติํ อารพฺภ วุตฺตํฯ มคธรฏฺเฐ กิร อิฏฺฐกวตี จ ทีฆราชิ จาติ ทฺเว คามกา อเหสุํ, ตตฺถ พหู สํสารโมจกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา ปฏิวสนฺติฯ อตีเต จ กาเล ปญฺจนฺนํ วสฺสสตานํ มตฺถเก อญฺญตรา อิตฺถี ตตฺเถว อิฏฺฐกวติยํ อญฺญตรสฺมิํ สํสารโมจกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน พหู กีฏปฏงฺเค ชีวิตา โวโรเปตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺติฯ

สา ปญฺจ วสฺสสตานิ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต ปุนปิ อิฏฺฐกวติยํเยว อญฺญตรสฺมิํ สํสารโมจกกุเลเยว นิพฺพตฺติตฺวา ยทา สตฺตฏฺฐวสฺสุทฺเทสิกกาเล อญฺญาหิ ทาริกาหิ สทฺธิํ รถิกาย กีฬนสมตฺถา อโหสิ, ตทา อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร ตเมว คามํ อุปนิสฺสาย อรุณวตีวิหาเร วิหรนฺโต เอกทิวสํ ทฺวาทสหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ตสฺส คามสฺส ทฺวารสมีเปน มคฺเคน อติกฺกมติฯ ตสฺมิํ ขเณ พหู คามทาริกา คามโต นิกฺขมิตฺวา ทฺวารสมีเป กีฬนฺติโย ปสนฺนมานสา มาตาปิตูนํ ปฏิปตฺติทสฺสเนน เวเคนาคนฺตฺวา เถรํ อญฺเญ จ ภิกฺขู ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิํสุฯ สา ปเนสา อสฺสทฺธกุลสฺส ธีตา จิรกาลํ อปริจิตกุสลตาย สาธุชนาจารวิรหิตา อนาทรา อลกฺขิกา วิย อฏฺฐาสิฯ เถโร ตสฺสา ปุพฺพจริตํ อิทานิ จ สํสารโมจกกุเล นิพฺพตฺตนํ อายติญฺจ นิรเย นิพฺพตฺตนารหตํ ทิสฺวา ‘‘สจายํ มํ วนฺทิสฺสติ, นิรเย น อุปฺปชฺชิสฺสติ, เปเตสุ นิพฺพตฺติตฺวาปิ มมํเยว นิสฺสาย สมฺปตฺติํ ปฏิลภิสฺสตี’’ติ ญตฺวา กรุณาสญฺโจทิตมานโส ตา ทาริกาโย อาห – ‘‘ตุมฺเห ภิกฺขู วนฺทถ, อยํ ปน ทาริกา อลกฺขิกา วิย ฐิตา’’ติฯ อถ นํ ตา ทาริกา หตฺเถสุ ปริคฺคเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พลกฺกาเรน เถรสฺส ปาเท วนฺทาเปสุํฯ

สา อปเรน สมเยน วยปฺปตฺตา ทีฆราชิยํ สํสารโมจกกุเล อญฺญตรสฺส กุมารสฺส ทินฺนา ปริปุณฺณคพฺภา หุตฺวา กาลกตา เปเตสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปา ขุปฺปิปาสาภิภูตา อติวิย พีภจฺฉทสฺสนา วิจรนฺตี รตฺติยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ตํ ทิสฺวา เถโร –

[95]

‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสิ, กิสา ธมนิสนฺถตา;

อุปฺผาสุลิเก กิสิเก, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺฐสี’’ติฯ –

คาถาย ปุจฺฉิฯ ตตฺถ ธมนิสนฺถตาติ นิมฺมํสโลหิตตาย สิราชาเลหิ ปตฺถตคตฺตาฯ อุปฺผาสุลิเกติ อุคฺคตผาสุลิเกฯ กิสิเกติ กิสสรีเรฯ ปุพฺเพปิ ‘‘กิสา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘กิสิเก’’ติ วจนํ อฏฺฐิจมฺมนฺหารุมตฺตสรีรตาย อติวิย กิสภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตํ สุตฺวา เปตี อตฺตานํ ปเวเทนฺตี –

[96]

‘‘อหํ ภทนฺเต เปตีมฺหิ, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;

ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติฯ – คาถํ วตฺวา ปุน เถเรน –

[97]

‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;

กิสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติฯ –

กตกมฺมํ ปุฏฺฐา ‘‘อทานสีลา มจฺฉรินี หุตฺวา เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา เอวํ มหาทุกฺขํ อนุภวามี’’ติ ทสฺเสนฺตี ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[98]

‘‘อนุกมฺปกา มยฺหํ นาเหสุํ ภนฺเต, ปิตา จ มาตา อถวาปิ ญาตกา;

เย มํ นิโยเชยฺยุํ ททาหิ ทานํ, ปสนฺนจิตฺตา สมณพฺราหฺมณานํฯ

[99]

‘‘อิโต อหํ วสฺสสตานิ ปญฺจ, ยํ เอวรูปา วิจรามิ นคฺคา;

ขุทาย ตณฺหาย จ ขชฺชมานา, ปาปสฺส กมฺมสฺส ผลํ มเมทํฯ

[100]

‘‘วนฺทามิ ตํ อยฺย ปสนฺนจิตฺตา, อนุกมฺป มํ วีร มหานุภาว;

ทตฺวา จ เม อาทิส ยญฺหิ กิญฺจิ, โมเจหิ มํ ทุคฺคติยา ภทนฺเต’’ติฯ

[98] ตตฺถ อนุกมฺปกาติ สมฺปรายิเกน อตฺเถน อนุคฺคณฺหกาฯ ภนฺเตติ เถรํ อาลปติฯ เย มํ นิโยเชยฺยุนฺติ มาตา วา ปิตา วา อถ วา ญาตกา เอทิสา ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา ‘‘สมณพฺราหฺมณานํ ททาหิ ทาน’’นฺติ เย มํ นิโยเชยฺยุํ, ตาทิสา อนุกมฺปกา มยฺหํ นาเหสุนฺติ โยชนาฯ

[99] อิโต อหํ วสฺสสตานิ ปญฺจ, ยํ เอวรูปา วิจรามิ นคฺคาติ อิทํ สา เปตี อิโต ตติยาย ชาติยา อตฺตโน เปตตฺตภาวํ อนุสฺสริตฺวา อิทานิปิ ตถา ปญฺจวสฺสสตานิ วิจรามีติ อธิปฺปาเยนาหฯ ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา, ทานาทีนํ ปุญฺญานํ อกตตฺตา เอวรูปา นคฺคา เปตี หุตฺวา อิโต ปฏฺฐาย วสฺสสตานิ ปญฺจ วิจรามีติ โยชนาฯ ตณฺหายาติ ปิปาสายฯ ขชฺชมานาติ ขาทิยมานา, พาธิยมานาติ อตฺโถฯ

[100] วนฺทามิ ตํ อยฺย ปสนฺนจิตฺตาติ อยฺย, ตมหํ ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา วนฺทามิ, เอตฺตกเมว ปุญฺญํ อิทานิ มยา กาตุํ สกฺกาติ ทสฺเสติฯ อนุกมฺป มนฺติ อนุคฺคณฺห มมํ อุทฺทิสฺส อนุทฺทยํ กโรหิฯ ทตฺวา จ เม อาทิส ยญฺหิ กิญฺจีติ กิญฺจิเทว เทยฺยธมฺมํ สมณพฺราหฺมณานํ ทตฺวา ตํ ทกฺขิณํ มยฺหํ อาทิส, เตน เม อิโต เปตโยนิโต โมกฺโข ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาเยน วทติฯ เตเนวาห ‘‘โมเจหิ มํ ทุคฺคติยา ภทนฺเต’’ติฯ

เอวํ เปติยา วุตฺเต ยถา โส เถโร ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติกาเรหิ ติสฺโส คาถา วุตฺตา –

[101]

‘‘สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา, สาริปุตฺโตนุกมฺปโก;

ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวา, ปาณิมตฺตญฺจ โจฬกํ;

ถาลกสฺส จ ปานียํ, ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสิฯ

[102]

‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเฐ , วิปาโก อุทปชฺชถ;

โภชนจฺฉาทนปานียํ, ทกฺขิณาย อิทํ ผลํฯ

[103]

‘‘ตโต สุทฺธา สุจิวสนา, กาสิกุตฺตมธารินี;

วิจิตฺตวตฺถาภรณา, สาริปุตฺตํ อุปสงฺกมี’’ติฯ

[101-103] ตตฺถ ภิกฺขูนนฺติ ภิกฺขุโน, วจนวิปลฺลาเสน เหตํ วุตฺตํฯ ‘‘อาโลปํ ภิกฺขุโน ทตฺวา’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ อาโลปนฺติ กพฬํ, เอกาโลปมตฺตํ โภชนนฺติ อตฺโถฯ ปาณิมตฺตญฺจ โจฬกนฺติ เอกหตฺถปฺปมาณํ โจฬขณฺฑนฺติ อตฺโถฯ ถาลกสฺส จ ปานียนฺติ เอกถาลกปูรณมตฺตํ อุทกํฯ เสสํ ขลฺลาฏิยเปตวตฺถุสฺมิํ วุตฺตนยเมวฯ

อถายสฺมา สาริปุตฺโต ตํ เปติํ ปีณินฺทฺริยํ ปริสุทฺธฉวิวณฺณํ ทิพฺพวตฺถาภรณาลงฺการํ สมนฺตโต อตฺตโน ปภาย โอภาเสนฺติํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา ฐิตํ ทิสฺวา ปจฺจกฺขโต กมฺมผลํ ตาย วิภาเวตุกาโม หุตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[104]

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต;

โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกาฯ

[105]

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[106]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

[104] ตตฺถ อภิกฺกนฺเตนาติ อติมนาเปน, อภิรูเปนาติ อตฺโถฯ วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณนฯ โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพาติ สพฺพาปิ ทส ทิสา โชเตนฺตี เอกาโลกํ กโรนฺตีฯ ยถา กินฺติ อาห ‘‘โอสธี วิย ตารกา’’ติฯ

อุสฺสนฺนา ปภา เอตาย ธียติ, โอสธานํ วา อนุพลปฺปทายิกาติ กตฺวา ‘‘โอสธี’’ติ ลทฺธนามา ตารกา ยถา สมนฺตโต อาโลกํ กุรุมานา ติฏฺฐติ, เอวเมว ตฺวํ สพฺพทิสา โอภาเสนฺตีติ อตฺโถฯ

[105] เกนาติ กิํ-สทฺโท ปุจฺฉายํฯ เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํ, เกน เหตุนาติ อตฺโถฯ เตติ ตวฯ เอตาทิโสติ เอทิโส, เอตรหิ ยถาทิสฺสมาโนติ วุตฺตํ โหติฯ เกน เต อิธ มิชฺฌตีติ เกน ปุญฺญวิเสเสน อิธ อิมสฺมิํ ฐาเน อิทานิ ตยา ลพฺภมานํ สุจริตผลํ อิชฺฌติ นิปฺผชฺชติฯ อุปฺปชฺชนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติฯ โภคาติ ปริภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน ‘‘โภคา’’ติ ลทฺธนามา วตฺถาภรณาทิวิตฺตูปกรณวิเสสาฯ เย เกจีติ โภเค อนวเสสโต พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาติ ฯ อนวเสสพฺยาปโก หิ อยํ นิทฺเทโส ยถา ‘‘เย เกจิ สงฺขารา’’ติฯ มนโส ปิยาติ มนสา ปิยายิตพฺพา, มนาปิยาติ อตฺโถฯ

[106] ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉํ กโรมิ, ญาตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถฯ ตนฺติ ตฺวํฯ เทวีติ ทิพฺพานภาวสมงฺคิตาย, เทวิฯ เตนาห ‘‘มหานุภาเว’’ติฯ มนุสฺสภูตาติ มนุสฺเสสุ ชาตา มนุสฺสภาวํ ปตฺตาฯ อิทํ เยภุยฺเยน สตฺตา มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตา ปุญฺญานิ กโรนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อยเมตายํ คาถานํ สงฺเขปโต อตฺโถ, วิตฺถารโต ปน ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุอฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ปุน เถเรน ปุฏฺฐา เปตี ตสฺสา สมฺปตฺติยา ลทฺธการณํ ปกาเสนฺตี เสสคาถา อภาสิ –

[107]

‘‘อุปฺปณฺฑุกิํ กิสํ ฉาตํ, นคฺคํ สมฺปติตจฺฉวิํ;

มุนิ การุณิโก โลเก, ตํ มํ อทฺทกฺขิ ทุคฺคตํฯ

[108]

‘‘ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวา, ปาณิมตฺตญฺจ โจฬกํ;

ถาลกสฺส จ ปานียํ, มม ทกฺขิณมาทิสิฯ

[109]

‘‘อาโลปสฺส ผลํ ปสฺส, ภตฺตํ วสฺสสตํ ทส;

ภุญฺชามิ กามกามินี, อเนกรสพฺยญฺชนํฯ

[110]

‘‘ปาณิมตฺตสฺส โจฬสฺส, วิปากํ ปสฺส ยาทิสํ;

ยาวตา นนฺทราชสฺส, วิชิตสฺมิํ ปฏิจฺฉทาฯ

[111]

‘‘ตโต พหุตรา ภนฺเต, วตฺถานจฺฉาทนานิ เม;

โกเสยฺยกมฺพลียานิ, โขมกปฺปาสิกานิ จฯ

[112]

‘‘วิปุลา จ มหคฺฆา จ, เตปากาเสวลมฺพเร;

สาหํ ตํ ปริทหามิ, ยํ ยญฺหิ มนโส ปิยํฯ

[113]

‘‘ถาลกสฺส จ ปานียํ, วิปากํ ปสฺส ยาทิสํ;

คมฺภีรา จตุรสฺสา จ, โปกฺขรญฺโญ สุนิมฺมิตาฯ

[114]

‘‘เสโตทกา สุปฺปติตฺถา, สีตา อปฺปฏิคนฺธิยา;

ปทุมุปฺปลสญฺฉนฺนา, วาริกิญฺชกฺขปูริตาฯ

[115]

‘‘สาหํ รมามิ กีฬามิ, โมทามิ อกุโตภยา;

มุนิํ การุณิกํ โลเก, ภนฺเต วนฺทิตุมาคตา’’ติฯ

[107] ตตฺถ อุปฺปณฺฑุกินฺติ อุปฺปณฺฑุกชาตํฯ ฉาตนฺติ พุภุกฺขิตํ ขุทาย อภิภูตํฯ สมฺปติตจฺฉวินฺติ ฉินฺนภินฺนสรีรจฺฉวิํฯ โลเกติ อิทํ ‘‘การุณิโก’’ติ เอตฺถ วุตฺตกรุณาย วิสยทสฺสนํฯ ตํ มนฺติ ตาทิสํ มมํ, วุตฺตนเยน เอกนฺตโต กรุณฏฺฐานิยํ มํฯ ทุคฺคตนฺติ ทุคฺคติํ คตํฯ

[108-109] ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวาติอาทิ เถเรน อตฺตโน กรุณาย กตาการทสฺสนํฯ ตตฺถ ภตฺตนฺติ โอทนํ, ทิพฺพโภชนนฺติ อตฺโถฯ วสฺสสตํ ทสาติ ทส วสฺสสตานิ, วสฺสสหสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ ภุญฺชามิ กามกามินี, อเนกรสพฺยญฺชนนฺติ อญฺเญหิปิ กาเมตพฺพกาเมหิ สมนฺนาคตา อเนกรสพฺยญฺชนํ ภตฺตํ ภุญฺชามีติ โยชนาฯ

[110] โจฬสฺสาติ เทยฺยธมฺมสีเสน ตพฺพิสยํ ทานมยํ ปุญฺญเมว ทสฺเสติฯ วิปากํ ปสฺส ยาทิสนฺติ ตสฺส โจฬทานสฺส วิปากสงฺขาตํ ผลํ ปสฺส, ภนฺเตฯ ตํ ปน ยาทิสํ ยถารูปํ, กินฺติ เจติ อาห ‘‘ยาวตา นนฺทราชสฺสา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ โกยํ นนฺทราชา นาม? อตีเต กิร ทสวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ พาราณสิวาสี เอโก กุฏุมฺพิโก อรญฺเญ ชงฺฆาวิหารํ วิจรนฺโต อรญฺญฏฺฐาเน อญฺญตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ อทฺทสฯ โส ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต อปฺปโหนฺเต สํหริตฺวาว ฐเปตุํ อารทฺโธฯ โส กุฏุมฺพิโก ตํ ทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, กิํ กโรถา’’ติ วตฺวา เตน อปฺปิจฺฉตาย กิญฺจิ อวุตฺเตปิ ‘‘จีวรทุสฺสํ นปฺปโหตี’’ติ ญตฺวา อตฺตโน อุตฺตราสงฺคํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปาทมูเล ฐเปตฺวา อคมาสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุวาตํ อาโรเปนฺโต จีวรํ กตฺวา ปารุปิฯ โส กุฏุมฺพิกา ชีวิตปริโยสาเน กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา พาราณสิโต โยชนมตฺเต ฐาเน อญฺญตรสฺมิํ คาเม อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติฯ

ตสฺส วยปฺปตฺตกาเล ตสฺมิํ คาเม นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺฐํ อโหสิฯ โส มาตรํ อาห – ‘‘อมฺม, สาฏกํ เม เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติฯ สา สุโธตวตฺถํ นีหริตฺวา อทาสิฯ ‘‘อมฺม, ถูลํ อิท’’นฺติฯ อญฺญํ นีหริตฺวา อทาสิ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิฯ อถ นํ มาตา อาห – ‘‘ตาต, ยาทิเส เคเห มยํ ชาตา, นตฺถิ โน อิโต สุขุมตรสฺส วตฺถสฺส ปฏิลาภาย ปุญฺญ’’นฺติฯ ‘‘ลภนฏฺฐานํ คจฺฉามิ, อมฺมา’’ติฯ ‘‘คจฺฉ, ปุตฺต, อหํ อชฺเชว ตุยฺหํ พาราณสินคเร รชฺชปฏิลาภํ อิจฺฉามี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, อมฺมา’’ติ มาตรํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อาห – ‘‘คจฺฉามิ, อมฺมา’’ติฯ ‘‘คจฺฉ, ตาตา’’ติฯ เอวํ กิรสฺสา จิตฺตํ อโหสิ – ‘‘กหํ คมิสฺสติ, อิธ วา เอตฺถ วา เคเห นิสีทิสฺสตี’’ติฯ โส ปน ปุญฺญนิยาเมน โจทิยมาโน คามโต นิกฺขมิตฺวา พาราณสิํ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิฯ โส จ พาราณสิรญฺโญ กาลกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติฯ

อมจฺจา จ ปุโรหิโต จ รญฺโญ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยิํสุ – ‘‘รญฺโญ เอกา ธีตา อตฺถิ, ปุตฺโต นตฺถิ, อราชกํ รชฺชํ น ติฏฺฐติ, ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชมา’’ติฯ เต กุมุทวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา เสตจฺฉตฺตปฺปมุขํ ปญฺจวิธํ ราชกกุธภณฺฑํ รถสฺมิํเยว ฐเปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสุํฯ รโถ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุกฺโข อโหสิฯ

‘‘ปริจเยน อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ , นิวตฺเตมา’’ติ เกจิ อาหํสุฯ ปุโรหิโต ‘‘มา นิวตฺตยิตฺถา’’ติ อาหฯ รโถ กุมารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาโรหนสชฺโช หุตฺวา อฏฺฐาสิ, ปุโรหิโต ปารุปนกณฺณํ อปเนตฺวา ปาทตลานิ โอโลเกนฺโต ‘‘ติฏฺฐตุ อยํ ทีโป, ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เอกรชฺชํ กาเรตุํ ยุตฺโต’’ติ วตฺวา ‘‘ตูริยานิ ปคฺคณฺหถ, ปุนปิ ปคฺคณฺหถา’’ติ ติกฺขตฺตุํ ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิฯ

อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘เกน กมฺเมน อาคตตฺถ, ตาตา’’ติ อาหฯ ‘‘เทว, ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตี’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ ราชา กห’’นฺติ? ‘‘ทิวงฺคโต, สามี’’ติฯ ‘‘กติ ทิวสา อติกฺกนฺตา’’ติ? ‘‘อชฺช สตฺตโม ทิวโส’’ติฯ ‘‘ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถี’’ติ? ‘‘ธีตา อตฺถิ, เทว, ปุตฺโต นตฺถี’’ติฯ ‘‘เตน หิ กริสฺสามิ รชฺช’’นฺติฯ เต ตาวเทว อภิเสกมณฺฑปํ กตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา อุยฺยานํ อาเนตฺวา กุมารสฺส อภิเสกํ อกํสุฯ

อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกํ วตฺถํ อุปเนสุํฯ โส ‘‘กิมิทํ, ตาตา’’ติ อาหฯ ‘‘นิวาสนวตฺถํ, เทวา’’ติฯ ‘‘นนุ, ตาตา, ถูล’’นฺติ? ‘‘มนุสฺสานํ ปริโภควตฺเถสุ อิโต สุขุมตรํ นตฺถิ, เทวา’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ ราชา เอวรูปํ นิวาเสสี’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘น มญฺเญ ปุญฺญวา ตุมฺหากํ ราชา (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.191) สุวณฺณภิงฺการํ อาหรถ, ลภิสฺสามิ วตฺถ’’นฺติฯ สุวณฺณภิงฺการํ อาหริํสุฯ โส อุฏฺฐาย หตฺเถ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถน อุทกํ อาทาย ปุรตฺถิมทิสายํ อพฺภุกฺกิริฯ ตทา ฆนปถวิํ ภินฺทิตฺวา อฏฺฐ กปฺปรุกฺขา อุฏฺฐหิํสุฯ ปุน อุทกํ คเหตฺวา ทกฺขิณาย ปจฺฉิมาย อุตฺตรายาติ เอวํ จตูสุ ทิสาสุ อพฺภุกฺกิริฯ สพฺพทิสาสุ อฏฺฐ อฏฺฐ กตฺวา ทฺวตฺติํส กปฺปรุกฺขา อุฏฺฐหิํสุฯ เอเกกาย ทิสาย โสฬส โสฬส กตฺวา จตุสฏฺฐิ กมฺมรุกฺขาติ เกจิ วทนฺติฯ โส เอกํ ทิพฺพทุสฺสํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ‘‘นนฺทรญฺโญ วิชิเต สุตฺตกนฺติกา อิตฺถิโย มา สุตฺตํ กนฺติํสูติ เภริํ จราเปถา’’ติ วตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหาสมฺปตฺติํ อนุภวิฯ

เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอกทิวสํ เทวี รญฺโญ สมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘อโห ตปสฺสี’’ติ การุญฺญาการํ ทสฺเสสิฯ

‘‘กิมิทํ, เทวี’’ติ จ ปุฏฺฐา ‘‘อติมหตี เต, เทว, สมฺปตฺติฯ อตีเต อทฺธนิ กลฺยาณํ อกตฺถ, อิทานิ อนาคตสฺส อตฺถาย กุสลํ น กโรถา’’ติ อาหฯ ‘‘กสฺส เทม? สีลวนฺโต นตฺถี’’ติฯ ‘‘อสุญฺโญ, เทว, ชมฺพุทีโป อรหนฺเตหิ, ตุมฺเห ทานเมว สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามี’’ติ อาหฯ ปุนทิวเส ราชา มหารหํ ทานํ สชฺชาเปสิฯ เทวี ‘‘สเจ อิมิสฺสาย ทิสาย อรหนฺโต อตฺถิ, อิธาคนฺตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา อุตฺตรทิสาภิมุขา อุเรน นิปชฺชิฯ นิปนฺนมตฺตาย เอว เทวิยา หิมวนฺเต วสนฺตานํ ปทุมวติยา ปุตฺตานํ ปญฺจสตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ เชฏฺฐโก มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ภาติเก อามนฺเตสิ – ‘‘มาริสา นนฺทราชา ตุมฺเห นิมนฺเตติ, อธิวาเสถ ตสฺสา’’ติฯ เต อธิวาเสตฺวา ตาวเทว อากาเสนาคนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเร โอตริํสุฯ มนุสฺสา ‘‘ปญฺจสตา, เทว, ปจฺเจกพุทฺธา อาคตา’’ติ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา สทฺธิํ เทวิยา อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ตตฺถ เตสํ ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา สงฺฆตฺเถรสฺส, เทวี สงฺฆนวกสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘อยฺยา, ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสนฺติ, มยํ ปุญฺเญน น หายิสฺสาม, อมฺหากํ อิธ นิวาสาย ปฏิญฺญํ เทถา’’ติ ปฏิญฺญํ กาเรตฺวา อุยฺยาเน นิวาสฏฺฐานานิ กาเรตฺวา ยาวชีวํ ปจฺเจกพุทฺเธ อุปฏฺฐหิตฺวา เตสุ ปรินิพฺพุเตสุ สาธุกีฬิตํ กาเรตฺวา คนฺธทารุอาทีหิ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ‘‘เอวรูปานมฺปิ นาม มหานุภาวานํ มเหสีนํ มรณํ ภวิสฺสติ, กิมงฺคํ ปน มาทิสาน’’นฺติ สํเวคชาโต เชฏฺฐปุตฺตํ รชฺเช ปติฏฺฐาเปตฺวา สยํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ เทวีปิ ‘‘รญฺเญ ปพฺพชิเต อหํ กิํ กริสฺสามี’’ติ ปพฺพชิฯ ทฺเวปิ อุยฺยาเน วสนฺตา ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ โส กิร นนฺทราชา อมฺหากํ สตฺถุ มหาสาวโก มหากสฺสปตฺเถโร อโหสี, ตสฺส อคฺคมเหสี ภทฺทา กาปิลานี นามฯ

อยํ ปน นนฺทราชา ทส วสฺสสหสฺสานิ สยํ ทิพฺพวตฺถานิ ปริทหนฺโต สพฺพเมว อตฺตโน วิชิตํ อุตฺตรกุรุสทิสํ กโรนฺโต อาคตาคตานํ มนุสฺสานํ ทิพฺพทุสฺสานิ อทาสิฯ ตยิทํ ทิพฺพวตฺถสมิทฺธิํ สนฺธาย สา เปตี อาห ‘‘ยาวตา นนฺทราชสฺส, วิชิตสฺมิํ ปฏิจฺฉทา’’ติฯ ตตฺถ วิชิตสฺมินฺติ รฏฺเฐฯ ปฏิจฺฉทาติ วตฺถานิฯ ตานิ หิ ปฏิจฺฉาเทนฺติ เอเตหีติ ‘‘ปฏิจฺฉทา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

[111] อิทานิ สา เปตี ‘‘นนฺทราชสมิทฺธิโตปิ เอตรหิ มยฺหํ สมิทฺธิ วิปุลตรา’’ติ ทสฺเสนฺตี ‘‘ตโต พหุตรา, ภนฺเต, วตฺถานจฺฉาทนานิ เม’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตโตติ นนฺทราชสฺส ปริคฺคหภูตวตฺถโตปิ พหุตรานิ มยฺหํ วตฺถจฺฉาทนานีติ อตฺโถฯ วตฺถานจฺฉาทนานีติ นิวาสนวตฺถานิ เจว ปารุปนวตฺถานิ จ ฯ โกเสยฺยกมฺพลียานีติ โกเสยฺยานิ เจว กมฺพลานิ จฯ โขมกปฺปาสิกานีติ โขมวตฺถานิ เจว กปฺปาสมยวตฺถานิ จฯ

[112] วิปุลาติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ วิปุลาฯ มหคฺฆาติ มหคฺฆวเสน มหนฺตา มหารหาฯ อากาเสวลมฺพเรติ อากาเสเยว โอลมฺพมานา ติฏฺฐนฺติฯ ยํ ยญฺหิ มนโส ปิยนฺติ ยํ ยํ มยฺหํ มนโส ปิยํ, ตํ ตํ คเหตฺวา ปริทหามิ ปารุปามิ จาติ โยชนาฯ

[113] ถาลกสฺส จ ปานียํ, วิปากํ ปสฺส ยาทิสนฺติ ถาลกปูรณมตฺตํ ปานียํ ทินฺนํ อนุโมทิตํ , ตสฺส ปน วิปากํ ยาทิสํ ยาว มหนฺตํ ปสฺสาติ ทสฺเสนฺตี ‘‘คมฺภีรา จตุรสฺสา จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ คมฺภีราติ อคาธาฯ จตุรสฺสาติ จตุรสฺสสณฺฐานาฯ โปกฺขรญฺโญติ โปกฺขรณิโยฯ สุนิมฺมิตาติ กมฺมานุภาเวเนว สุฏฺฐุ นิมฺมิตาฯ

[114] เสโตทกาติ เสตอุทกา เสตวาลุกสมฺปริกิณฺณาฯ สุปฺปติตฺถาติ สุนฺทรติตฺถาฯ สีตาติ สีตโลทกาฯ อปฺปฏิคนฺธิยาติ ปฏิกูลคนฺธรหิตา สุรภิคนฺธาฯ วาริกิญฺชกฺขปูริตาติ กมลกุวลยาทีนํ เกสรสญฺฉนฺเนน วารินา ปริปุณฺณาฯ

[115] สาหนฺติ สา อหํฯ รมามีติ รติํ วินฺทามิฯ กีฬามีติ อินฺทฺริยานิ ปริจาเรมิฯ โมทามีติ โภคสมฺปตฺติยา ปมุทิตา โหมิฯ

อกุโตภยาติ กุโตจิปิ อสญฺชาตภยา, เสรี สุขวิหารินี โหมิ ฯ ภนฺเต, วนฺทิตุมาคตาติ, ภนฺเต, อิมิสฺสา ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปฏิลาภสฺส การณภูตํ ตฺวํ วนฺทิตุํ อาคตา อุปคตาติ อตฺโถฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมวฯ

เอวํ ตาย เปติยา วุตฺเต อายสฺมา สาริปุตฺโต อิฏฺฐกวติยํ ทีฆราชิยนฺติ คามทฺวยวาสิเกสุ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคเตสุ มนุสฺเสสุ อิมมตฺถํ วิตฺถารโต กเถนฺโต สํเวเชตฺวา สํสารโมจนปาปกมฺมโต โมเจตฺวา อุปาสกภาเว ปติฏฺฐาเปสิฯ สา ปวตฺติ ภิกฺขูสุ ปากฏา ชาตาฯ ตํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

สํสารโมจกเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สาริปุตฺตตฺเถรมาตุเปติวตฺถุวณฺณนา

นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อิโต ปญฺจมาย ชาติยา มาตุภูตํ เปติํ อารพฺภ วุตฺตํฯ เอกทิวสํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ กปฺปิโน ราชคหสฺส อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ อรญฺญายตเน วิหรนฺติฯ เตน จ สมเยน พาราณสิยํ อญฺญตโร พฺราหฺมโณ อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานํ โอปานภูโต อนฺนปานวตฺถสยนาทีนิ เทติฯ เทนฺโต จ อาคตาคตานํ ยถากาลํ ยถารหญฺจ ปาโททกปาทพฺภญฺชนาทิทานานุปุพฺพกํ สพฺพาภิเทยฺยํ ปฏิปนฺโน โหติ, ปุเรภตฺตํ ภิกฺขู อนฺนปานาทินา สกฺกจฺจํ ปริวิสติฯ โส เทสนฺตรํ คจฺฉนฺโต ภริยํ อาห – ‘‘โภติ, ยถาปญฺญตฺตํ อิมํ ทานวิธิํ อปริหาเปนฺตี สกฺกจฺจํ อนุปติฏฺฐาหี’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺมิํ ปกฺกนฺเต เอว ตาว ภิกฺขูนํ ปญฺญตฺตํ ทานวิธิํ ปจฺฉินฺทิ, อทฺธิกานํ ปน นิวาสตฺถาย อุปคตานํ เคหปิฏฺฐิโต ฉฑฺฑิตํ ชรสาลํ ทสฺเสสิ ‘‘เอตฺถ วสถา’’ติฯ อนฺนปานาทีนํ อตฺถาย ตตฺถ อทฺธิเกสุ อาคเตสุ ‘‘คูถํ ขาทถ, มุตฺตํ ปิวถ, โลหิตํ ปิวถ , ตุมฺหากํ มาตุ มตฺถลุงฺคํ ขาทถา’’ติ ยํ ยํ อสุจิ เชคุจฺฉํ, ตสฺส ตสฺส นามํ คเหตฺวา นิฏฺฐุรํ วทติฯ

สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา กมฺมานุภาวุกฺขิตฺตา เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อตฺตโน วจีทุจฺจริตานุรูปํ ทุกฺขํ อนุภวนฺตี ปุริมชาติสมฺพนฺธํ อนุสฺสริตฺวา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุกามา ตสฺส วิหารทฺวารํ สมฺปาปุณิ, ตสฺส วิหารทฺวารเทวตาโย วิหารปฺปเวสนํ นิวาเรสุํฯ สา กิร อิโต ปญฺจมาย ชาติยา เถรสฺส มาตุภูตปุพฺพา, ตสฺมา เอวมาห – ‘‘อหํ อยฺยสฺส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อิโต ปญฺจมาย ชาตียา มาตา, เทถ เม ทฺวารปฺปเวสนํ เถรํ ทฏฺฐุ’’นฺติฯ ตํ สุตฺวา เทวตา ตสฺสา ปเวสนํ อนุชานิํสุฯ สา ปวิสิตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ฐตฺวา เถรสฺส อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ เถโร ตํ ทิสฺวา กรุณาย สญฺโจทิตมานโส หุตฺวา –

[116]

‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสิ, กิสา ธมนิสนฺถตา;

อุปฺผาสุลิเก กิสิเก, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺฐสี’’ติฯ –

คาถาย ปุจฺฉิฯ สา เถเรน ปุฏฺฐา ปฏิวจนํ เทนฺตี –

[117]

‘‘อหํ เต สกิยา มาตา, ปุพฺเพ อญฺญาสุ ชาตีสุ;

อุปปนฺนา เปตฺติวิสยํ, ขุปฺปิปาสสมปฺปิตาฯ

[118]

‘‘ฉฑฺฑิตํ ขิปิตํ เขฬํ, สิงฺฆาณิกํ สิเลสุมํ;

วสญฺจ ฑยฺหมานานํ, วิชาตานญฺจ โลหิตํฯ

[119]

‘‘วณิกานญฺจ ยํ ฆาน-สีสจฺฉินฺนาน โลหิตํ;

ขุทาปเรตา ภุญฺชามิ, อิจฺฉิปุริสนิสฺสิตํฯ

[120]

‘‘ปุพฺพโลหิตํ ภกฺขามิ, ปสูนํ มานุสาน จ;

อเลณา อนคารา จ, นีลมญฺจปรายณาฯ

[121]

‘‘เทหิ ปุตฺตก เม ทานํ, ทตฺวา อนฺวาทิสาหิ เม;

อปฺเปว นาม มุจฺเจยฺยํ, ปุพฺพโลหิตโภชนา’’ติฯ – ปญฺจคาถา อภาสิ;