12. อุรคเปตวตฺถุวณฺณนา
อุรโคว ตจํ ชิณฺณนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร อญฺญตรสฺส อุปาสกสฺส ปุตฺโต กาลมกาสิฯ โส ปุตฺตมรณเหตุ ปริเทวโสกสมาปนฺโน พหิ นิกฺขมิตฺวา กิญฺจิ กมฺมํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต เคเหเยว อฏฺฐาสิฯ อถ สตฺถา ปจฺจูสเวลายํ มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ อุปาสกํ ทิสฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา ทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ อุปาสโก จ สตฺถุ อาคตภาวํ สุตฺวา สีฆํ อุฏฺฐาย คนฺตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา อาสนํ ปญฺญเปตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเนฯ อุปาสโกปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ตํ ภควา ‘‘กิํ, อุปาสก, โสกปเรโต วิย ทิสฺสตี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, ภควา, ปิโย เม ปุตฺโต กาลกโต, เตนาหํ โสจามี’’ติฯ อถสฺส ภควา โสกวิโนทนํ กโรนฺโต อุรคชาตกํ (ชา. 1.5.19 อาทโย) กเถสิฯ
อตีเต กิร กาสิรฏฺเฐ พาราณสิยํ ธมฺมปาลํ นาม พฺราหฺมณกุลํ อโหสิฯ ตตฺถ พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณี ปุตฺโต ธีตา สุณิสา ทาสีติ อิเม สพฺเพปิ มรณานุสฺสติภาวนาภิรตา อเหสุํฯ เตสุ โย เคหโต นิกฺขมติ, โส เสสชเน โอวทิตฺวา นิรเปกฺโขว นิกฺขมติฯ อเถกทิวสํ พฺราหฺมโณ ปุตฺเตน สทฺธิํ ฆรโต นิกฺขมิตฺวา เขตฺตํ คนฺตฺวา กสติฯ ปุตฺโต สุกฺขติณปณฺณกฏฺฐานิ อาลิมฺเปติฯ ตตฺเถโก กณฺหสปฺโป ฑาหภเยน รุกฺขสุสิรโต นิกฺขมิตฺวา อิมํ พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตํ ฑํสิฯ โส วิสเวเคน มุจฺฉิโต ตตฺเถว ปริปติตฺวา กาลกโต, สกฺโก เทวราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ พฺราหฺมโณ ปุตฺตํ มตํ ทิสฺวา กมฺมนฺตสมีเปน คจฺฉนฺตํ เอกํ ปุริสํ เอวมาห – ‘‘สมฺม, มม ฆรํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณิํ เอวํ วเทหิ ‘นฺหายิตฺวา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา เอกสฺส ภตฺตํ มาลาคนฺธาทีนิ จ คเหตฺวา ตุริตํ อาคจฺฉตู’ติ’’ฯ โส ตตฺถ คนฺตฺวา ตถา อาโรเจสิ, เคหชโนปิ ตถา อกาสิฯ พฺราหฺมโณ นฺหตฺวา ภุญฺชิตฺวา วิลิมฺปิตฺวา ปริชนปริวุโต ปุตฺตสฺส สรีรํ จิตกํ อาโรเปตฺวา อคฺคิํ ทตฺวา ทารุกฺขนฺธํ ฑหนฺโต วิย นิสฺโสโก นิสฺสนฺตาโป อนิจฺจสญฺญํ มนสิ กโรนฺโต อฏฺฐาสิฯ
อถ พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โส จ อมฺหากํ โพธิสตฺโต อโหสิฯ
โส อตฺตโน ปุริมชาติํ กตปุญฺญญฺจ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปิตรํ ญาตเก จ อนุกมฺปมาโน พฺราหฺมณเวเสน ตตฺถ อาคนฺตฺวา ญาตเก อโสจนฺเต ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ, มิคํ ฌาเปถ, อมฺหากํ มํสํ เทถ, ฉาโตมฺหี’’ติ อาหฯ ‘‘น มิโค, มนุสฺโส พฺราหฺมณา’’ติ อาหฯ ‘‘กิํ ตุมฺหากํ ปจฺจตฺถิโก เอโส’’ติ? ‘‘น ปจฺจตฺถิโก, อุเร ชาโต โอรโส มหาคุณวนฺโต ตรุณปุตฺโต’’ติ อาหฯ ‘‘กิมตฺถํ ตุมฺเห ตถารูเป คุณวติ ตรุณปุตฺเต มเต น โสจถา’’ติ? ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ อโสจนการณํ กเถนฺโต –
[85]
‘‘อุรโคว ตจํ ชิณฺณํ, หิตฺวา คจฺฉติ สํ ตนุํ;
เอวํ สรีเร นิพฺโภเค, เปเต กาลกเต สติฯ
[86]
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, ญาตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โรทามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติฯ –
ทฺเว คาถา อภาสิฯ
[85-86] ตตฺถ อุรโคติ อุเรน คจฺฉตีติ อุรโคฯ สปฺปสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตจํ ชิณฺณนฺติ ชชฺชรภาเวน ชิณฺณํ ปุราณํ อตฺตโน ตจํ นิมฺโมกํฯ หิตฺวา คจฺฉติ สํ ตนุนฺติ ยถา อุรโค อตฺตโน ชิณฺณตจํ รุกฺขนฺตเร วา กฏฺฐนฺตเร วา มูลนฺตเร วา ปาสาณนฺตเร วา กญฺจุกํ โอมุญฺจนฺโต วิย สรีรโต โอมุญฺจิตฺวา ปหาย ฉฑฺเฑตฺวา ยถากามํ คจฺฉติ, เอวเมว สํสาเร ปริพฺภมนฺโต สตฺโต โปราณสฺส กมฺมสฺส ปริกฺขีณตฺตา ชชฺชรีภูตํ สํ ตนุํ อตฺตโน สรีรํ หิตฺวา คจฺฉติ, ยถากมฺมํ คจฺฉติ, ปุนพฺภววเสน อุปปชฺชตีติ อตฺโถฯ เอวนฺติ ฑยฺหมานํ ปุตฺตสฺส สรีรํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ สรีเร นิพฺโภเคติ อสฺส วิย อญฺเญสมฺปิ กาเย เอวํ โภควิรหิเต นิรตฺถเก ชาเตฯ เปเตติ อายุอุสฺมาวิญฺญาณโต อปคเตฯ กาลกเต สตีติ มเต ชาเตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ฑยฺหมาโน กาโย อเปตวิญฺญาณตฺตา ฑาหทุกฺขํ วิย ญาตีนํ รุทิตํ ปริเทวิตมฺปิ น ชานาติ, ตสฺมา เอตํ มม ปุตฺตํ นิมิตฺตํ กตฺวา น โรทามิฯ
คโต โส ตสฺส ยา คตีติ ยทิ มตสตฺตา น อุจฺฉิชฺชนฺติ, มตสฺส ปน กโตกาสสฺส กมฺมสฺส วเสน ยา คติ ปาฏิกงฺขา, ตํ จุติอนนฺตรเมว คโต, โส น ปุริมญาตีนํ รุทิตํ ปริเทวิตํ วา ปจฺจาสีสติ, นาปิ เยภุยฺเยน ปุริมญาตีนํ รุทิเตน กาจิ อตฺถสิทฺธีติ อธิปฺปาโยฯ
เอวํ พฺราหฺมเณน อตฺตโน อโสจนการเณ กถิเต ปริยายมนสิการโกสลฺเล ปกาสิเต พฺราหฺมณรูโป สกฺโก พฺราหฺมณิํ อาห – ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส มโต กิํ โหตี’’ติ? ‘‘ทส มาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ถญฺญํ ปาเยตฺวา หตฺถปาเท สณฺฐเปตฺวา สํวฑฺฒิโต ปุตฺโต เม, สามี’’ติฯ ‘‘ยทิ เอวํ ปิตา ตาว ปุริสภาเวน มา โรทตุ, มาตุ นาม หทยํ มุทุกํ, ตฺวํ กสฺมา น โรทสี’’ติ? ตํ สุตฺวา สา อโรทนการณํ กเถนฺตี –
[87]
‘‘อนพฺภิโต ตโต อาคา, นานุญฺญาโต อิโต คโต;
ยถาคโต ตถา คโต, ตตฺถ กา ปริเทวนาฯ
[88]
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, ญาตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โรทามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติฯ –
คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ อนพฺภิโตติ อนวฺหาโต, ‘‘เอหิ มยฺหํ ปุตฺตภาวํ อุปคจฺฉา’’ติ เอวํ อปกฺโกสิโตฯ ตโตติ ยตฺถ ปุพฺเพ ฐิโต, ตโต ปรโลกโตฯ อาคาติ อาคญฺฉิฯ นานุญฺญาโตติ อนนุมโต, ‘‘คจฺฉ, ตาต, ปรโลก’’นฺติ เอวํ อมฺเหหิ อวิสฺสฏฺโฐฯ อิโตติ อิธโลกโตฯ คโตติ อปคโตฯ ยถาคโตติ เยนากาเรน อาคโต, อมฺเหหิ อนพฺภิโต เอว อาคโตติ อตฺโถฯ ตถา คโตติ เตเนวากาเรน คโตฯ ยถา สเกเนว กมฺมุนา อาคโต, ตถา สเกเนว กมฺมุนา คโตติฯ เอเตน กมฺมสฺสกตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ กา ปริเทวนาติ เอวํ อวสวตฺติเก สํสารปวตฺเต มรณํ ปฏิจฺจ กา นาม ปริเทวนา, อยุตฺตา สา ปญฺญวตา อกรณียาติ ทสฺเสติฯ
เอวํ พฺราหฺมณิยา วจนํ สุตฺวา ตสฺส ภคินิํ ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กิํ โหตี’’ติ? ‘‘ภาตา เม, สามี’’ติฯ ‘‘อมฺม, ภคินิโย นาม ภาตูสุ สิเนหา, ตฺวํ กสฺมา น โรทสี’’ติ? สาปิ อโรทนการณํ กเถนฺตี –
[89]
‘‘สเจ โรเท กิสฺส อสฺสํ, ตตฺถ เม กิํ ผลํ สิยา;
ญาติมิตฺตสุหชฺชานํ, ภิยฺโย โน อรตี สิยาฯ
[90]
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, ญาตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โรทามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติฯ –
คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ สเจ โรเท กิสา อสฺสนฺติ ยทิ อหํ โรเทยฺยํ, กิสา ปริสุกฺขสรีรา ภเวยฺยํฯ ตตฺถ เม กิํ ผลํ สิยาติ ตสฺมิํ มยฺหํ ภาตุ มรณนิมิตฺเต โรทเน กิํ นาม ผลํ, โก อานิสํโส ภเวยฺย? น เตน มยฺหํ ภาติโก อาคจฺเฉยฺย, นาปิ โส เตน สุคติํ คจฺเฉยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ญาติมิตฺตสุหชฺชานํ, ภิยฺโย โน อรตี สิยาติ อมฺหากํ ญาตีนํ มิตฺตานํ สุหทยานญฺจ มม โสจเนน ภาตุมรณทุกฺขโต ภิยฺโยปิ อรติ ทุกฺขเมว สิยาติฯ
เอวํ ภคินิยา วจนํ สุตฺวา ตสฺส ภริยํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตุยฺหํ โส กิํ โหตี’’ติ? ‘‘ภตฺตา เม, สามี’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, อิตฺถิโย นาม ภตฺตริ สิเนหา โหนฺติ, ตสฺมิญฺจ มเต วิธวา อนาถา โหนฺติ, กสฺมา ตฺวํ น โรทสี’’ติ? สาปิ อตฺตโน อโรทนการณํ กเถนฺตี –
[91]
‘‘ยถาปิ ทารโก จนฺทํ, คจฺฉนฺตมนุโรทติ;
เอวํสมฺปทเมเวตํ, โย เปตมนุโสจติฯ
[92]
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, ญาตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โรทามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติฯ – คาถาทฺวยมาห;
ตตฺถ ทารโกติ พาลทารโกฯ จนฺทนฺติ จนฺทมณฺฑลํฯ คจฺฉนฺตนฺติ นภํ อพฺภุสฺสุกฺกมานํฯ อนุโรทตีติ ‘‘มยฺหํ รถจกฺกํ คเหตฺวา เทหี’’ติ อนุโรทติฯ เอวํสมฺปทเมเวตนฺติ โย เปตํ มตํ อนุโสจติ, ตสฺเสตํ อนุโสจนํ เอวํสมฺปทํ เอวรูปํ, อากาเสน คจฺฉนฺตสฺส จนฺทสฺส คเหตุกามตาสทิสํ อลพฺภเนยฺยวตฺถุสฺมิํ อิจฺฉาภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ
เอวํ ตสฺส ภริยาย วจนํ สุตฺวา ทาสิํ ปุจฺฉิ – ‘‘อมฺม, ตุยฺหํ โส กิํ โหตี’’ติ? ‘‘อยฺโย เม, สามี’’ติฯ
‘‘ยทิ เอวํ เตน ตฺวํ โปเถตฺวา เวยฺยาวจฺจํ การิตา ภวิสฺสสิ, ตสฺมา มญฺเญ ‘สุมุตฺตาหํ เตนา’ติ น โรทสี’’ติ? ‘‘สามิ, มา มํ เอวํ อวจ, น เจตํ อนุจฺฉวิกํ , อติวิย ขนฺติเมตฺตานุทฺทยาสมฺปนฺโน ยุตฺตวาที มยฺหํ อยฺยปุตฺโต อุเร สํวฑฺฒปุตฺโต วิย อโหสี’’ติฯ อถ ‘‘กสฺมา น โรทสี’’ติ? สาปิ อตฺตโน อโรทนการณํ กเถนฺตี –
[93]
‘‘ยถาปิ พฺรหฺเม อุทกุมฺโภ, ภินฺโน อปฺปฏิสนฺธิโย;
เอวํสมฺปทเมเวตํ, โย เปตมนุโสจติฯ
[94]
‘‘ฑยฺหมาโน น ชานาติ, ญาตีนํ ปริเทวิตํ;
ตสฺมา เอตํ น โรทามิ, คโต โส ตสฺส ยา คตี’’ติฯ –
คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ ยถาปิ พฺรหฺเม อุทกุพฺโภ, ภินฺโน อปฺปฏิสนฺธิโยติ พฺราหฺมณ เสยฺยถาปิ อุทกฆโฏ มุคฺครปฺปหาราทินา ภินฺโน อปฺปฏิสนฺธิโย ปุน ปากติโก น โหติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ
สกฺโก เตสํ กถํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘สมฺมเทว ตุมฺเหหิ มรณสฺสติ ภาวิตา, อิโต ปฏฺฐาย น ตุมฺเหหิ กสิอาทิกรณกิจฺจํ อตฺถี’’ติ เตสํ เคหํ สตฺตรตนภริตํ กตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตา ทานํ เทถ, สีลํ รกฺขถ, อุโปสถกมฺมํ กโรถา’’ติ โอวทิตฺวา อตฺตานญฺจ เตสํ นิเวเทตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ เตปิ พฺราหฺมณาทโย ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺตา ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวโลเก อุปฺปชฺชิํสุฯ
สตฺถา อิมํ ชาตกํ อาหริตฺวา ตสฺส อุปาสกสฺส โสกสลฺลํ สมุทฺธริตฺวา อุปริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติฯ
อุรคเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย เปตวตฺถุสฺมิํ
ทฺวาทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส
ปฐมสฺส อุรควคฺคสฺส อตฺถสํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
2. อุพฺพริวคฺโค
1. สํสารโมจกเปติวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต มคธรฏฺเฐ อิฏฺฐกวตีนามเก คาเม อญฺญตรํ เปติํ อารพฺภ วุตฺตํฯ มคธรฏฺเฐ กิร อิฏฺฐกวตี จ ทีฆราชิ จาติ ทฺเว คามกา อเหสุํ, ตตฺถ พหู สํสารโมจกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา ปฏิวสนฺติฯ อตีเต จ กาเล ปญฺจนฺนํ วสฺสสตานํ มตฺถเก อญฺญตรา อิตฺถี ตตฺเถว อิฏฺฐกวติยํ อญฺญตรสฺมิํ สํสารโมจกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน พหู กีฏปฏงฺเค ชีวิตา โวโรเปตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺติฯ
สา ปญฺจ วสฺสสตานิ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต ปุนปิ อิฏฺฐกวติยํเยว อญฺญตรสฺมิํ สํสารโมจกกุเลเยว นิพฺพตฺติตฺวา ยทา สตฺตฏฺฐวสฺสุทฺเทสิกกาเล อญฺญาหิ ทาริกาหิ สทฺธิํ รถิกาย กีฬนสมตฺถา อโหสิ, ตทา อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร ตเมว คามํ อุปนิสฺสาย อรุณวตีวิหาเร วิหรนฺโต เอกทิวสํ ทฺวาทสหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ตสฺส คามสฺส ทฺวารสมีเปน มคฺเคน อติกฺกมติฯ ตสฺมิํ ขเณ พหู คามทาริกา คามโต นิกฺขมิตฺวา ทฺวารสมีเป กีฬนฺติโย ปสนฺนมานสา มาตาปิตูนํ ปฏิปตฺติทสฺสเนน เวเคนาคนฺตฺวา เถรํ อญฺเญ จ ภิกฺขู ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิํสุฯ สา ปเนสา อสฺสทฺธกุลสฺส ธีตา จิรกาลํ อปริจิตกุสลตาย สาธุชนาจารวิรหิตา อนาทรา อลกฺขิกา วิย อฏฺฐาสิฯ เถโร ตสฺสา ปุพฺพจริตํ อิทานิ จ สํสารโมจกกุเล นิพฺพตฺตนํ อายติญฺจ นิรเย นิพฺพตฺตนารหตํ ทิสฺวา ‘‘สจายํ มํ วนฺทิสฺสติ, นิรเย น อุปฺปชฺชิสฺสติ, เปเตสุ นิพฺพตฺติตฺวาปิ มมํเยว นิสฺสาย สมฺปตฺติํ ปฏิลภิสฺสตี’’ติ ญตฺวา กรุณาสญฺโจทิตมานโส ตา ทาริกาโย อาห – ‘‘ตุมฺเห ภิกฺขู วนฺทถ, อยํ ปน ทาริกา อลกฺขิกา วิย ฐิตา’’ติฯ อถ นํ ตา ทาริกา หตฺเถสุ ปริคฺคเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พลกฺกาเรน เถรสฺส ปาเท วนฺทาเปสุํฯ
