เมนู

16. สฏฺฐิกูฏเปตวตฺถุวณฺณนา

กิํ นุ อุมฺมตฺตรูโปวาติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อญฺญตรํ เปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ อตีเต กิร พาราณสินคเร อญฺญตโร ปีฐสปฺปี สาลิตฺตกปโยเค กุสโล, ตหิํ สกฺขรขิปนสิปฺเป นิปฺผตฺติํ คโต นครทฺวาเร นิคฺโรธรุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา สกฺขรปหาเรหิ หตฺถิอสฺสมนุสฺสรถกูฏาคารธชปุณฺณฆฏาทิรูปานิ นิคฺโรธปตฺเตสุ ทสฺเสติฯ นครทารกา อตฺตโน กีฬนตฺถาย มายกฑฺฒมาสกาทีนิ ทตฺวา ยถารุจิ ตานิ สิปฺปานิ การาเปนฺติฯ

อเถกทิวสํ พาราณสิราชา นครโต นิกฺขมิตฺวา ตํ นิคฺโรธมูลํ อุปคโต นิคฺโรธปตฺเตสุ หตฺถิรูปาทิวเสน นานาวิธรูปวิภตฺติโย อปฺปิตา ทิสฺวา มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘เกน นุ โข อิเมสุ นิคฺโรธปตฺเตสุ เอวํ นานาวิธรูปวิภตฺติโย กตา’’ติ? มนุสฺสา ตํ ปีฐสปฺปิํ ทสฺเสสุํ ‘‘เทว, อิมินา กตา’’ติ ฯ ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอวมาห – ‘‘สกฺกา นุ โข, ภเณ, มยา ทสฺสิตสฺส เอกสฺส ปุริสสฺส กเถนฺตสฺส อชานนฺตสฺเสว กุจฺฉิยํ อชลณฺฑิกาหิ ปูเรตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, เทวา’’ติฯ ราชา ตํ อตฺตโน ราชภวนํ เนตฺวา พหุภาณิเก ปุโรหิเต นิพฺพินฺนรูโป ปุโรหิตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เตน สห วิวิตฺเต โอกาเส สาณิปาการปริกฺขิตฺเต นิสีทิตฺวา มนฺตยมาโน ปีฐสปฺปิํ ปกฺโกสาเปสิฯ ปีฐสปฺปี นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา อาทายาคนฺตฺวา รญฺโญ อาการํ ญตฺวา ปุโรหิตาภิมุโข นิสินฺโน เตน มุเข วิวเฏ สาณิปาการวิวเรน เอเกกํ อชลณฺฑิกํ ตสฺส คลมูเล ปติฏฺฐาเปสิฯ โส ลชฺชาย อุคฺคิลิตุํ อสกฺโกนฺโต สพฺพา อชฺโฌหริฯ อถ นํ ราชา อชลณฺฑิกาหิ ปูริโตทรํ วิสฺสชฺชิ – ‘‘คจฺฉ, พฺราหฺมณ, ลทฺธํ ตยา พหุภาณิตาย ผลํ, มทฺทนผลปิยงฺคุตจาทีหิ อภิสงฺขตํ ปานกํ ปิวิตฺวา อุจฺฉฑฺเฑหิ, เอวํ เต โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติฯ ตสฺส จ ปีฐสปฺปิสฺส เตน กมฺเมน อตฺตมโน หุตฺวา จุทฺทส คาเม อทาสิฯ โส คาเม ลภิตฺวา อตฺตานํ สุเขนฺโต ปีเณนฺโต ปริชนมฺปิ สุเขนฺโต ปีเณนฺโต สมณพฺราหฺมณาทีนํ ยถารหํ กิญฺจิ เทนฺโต ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกญฺจ อตฺถํ อหาเปนฺโต สุเขเนว ชีวติ, อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ สิปฺปํ สิกฺขนฺตานํ ภตฺตเวตนํ เทติฯ

อเถโก ปุริโส ตสฺส สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา เอวมาห – ‘‘สาธุ, อาจริย, มมฺปิ เอตํ สิปฺปํ สิกฺขาเปหิ, มยฺหํ ปน อลํ ภตฺตเวตเนนา’’ติฯ โส ตํ ปุริสํ ตํ สิปฺปํ สิกฺขาเปสิฯ โส สิกฺขิตสิปฺโป สิปฺปํ วีมํสิตุกาโม คนฺตฺวา คงฺคาตีเร นิสินฺนสฺส สุเนตฺตสฺส นาม ปจฺเจกพุทฺธสฺส สกฺขราภิฆาเตน สีสํ ภินฺทิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺเถว คงฺคาตีเร ปรินิพฺพายิฯ มนุสฺสา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ตํ ปุริสํ ตตฺเถว เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปหริตฺวา ชีวิตา โวโรเปสุํฯ โส กาลกโต อวีจิมหานิรเย นิพฺพตฺติตฺวา พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนครสฺส อวิทูเร เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส กมฺมสฺส สริกฺขเกน วิปาเกน ภวิตพฺพนฺติ กมฺมเวคุกฺขิตฺตานิ ปุพฺพณฺหสมยํ มชฺฌนฺหิกสมยํ สายนฺหสมยญฺจ สฏฺฐิ อโยกูฏสหสฺสานิ มตฺถเก นิปตนฺติฯ โส ฉินฺนภินฺนสีโส อธิมตฺตเวทนาปฺปตฺโต ภูมิยํ นิปตติ, อโยกูเฏสุ ปน อปคตมตฺเตสุ ปฏิปากติกสิโร ติฏฺฐติฯ

อเถกทิวสํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน คิชฺฌกูฏปพฺพตา โอตรนฺโต ตํ ทิสฺวา –

[806]

‘‘กิํ นุ อุมฺมตฺตรูโปว, มิโค ภนฺโตว ธาวสิ;

นิสฺสํสยํ ปาปกมฺมนฺโต, กิํ นุ สทฺทายเส ตุว’’นฺติฯ –

อิมาย คาถาย ปฏิปุจฺฉิฯ ตตฺถ อุมฺมตฺตรูโปวาติ อุมฺมตฺตกสภาโว วิย อุมฺมาทปฺปตฺโต วิยฯ มิโค ภนฺโตว ธาวสีติ ภนฺตมิโค วิย อิโต จิโต จ ธาวสิฯ โส หิ เตสุ อโยกูเฏสุ นิปตนฺเตสุ ปริตฺตาณํ อปสฺสนฺโต ‘‘น สิยา นุ โข เอวํ ปหาโร’’ติ อิโตปิ เอตฺโตปิ ปลายติฯ เต ปน กมฺมเวคุกฺขิตฺตา ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตสฺส มตฺถเกเยว นิปตนฺติฯ กิํ นุ สทฺทายเส ตุวนฺติ กิํ นุ โข ตุวํ สทฺทํ กโรสิ, อติวิย วิสฺสรํ กโรนฺโต วิจรสิฯ

ตํ สุตฺวา เปโต –

[807]

‘‘อหํ ภทนฺเต เปโตมฺหิ, ทุคฺคโต ยมโลกิโก;

ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คโตฯ

[808]

‘‘สฏฺฐิ กูฏสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

สีเส มยฺหํ นิปตนฺติ, เต ภินฺทนฺติ จ มตฺถก’’นฺติฯ –

ทฺวีหิ คาถาหิ ปฏิวจนํ อทาสิฯ ตตฺถ สฏฺฐิ กูฏสหสฺสานีติ สฏฺฐิมตฺตานิ อโยกูฏสหสฺสานิฯ ปริปุณฺณานีติ อนูนานิฯ สพฺพโสติ สพฺพภาคโตฯ ตสฺส กิร สฏฺฐิยา อโยกูฏสหสฺสานํ ปตนปฺปโหนกํ มหนฺตํ ปพฺพตกูฏปฺปมาณํ สีสํ นิพฺพตฺติฯ ตํ ตสฺส วาลคฺคโกฏินิตุทนมตฺตมฺปิ ฐานํ อเสเสตฺวา ตานิ กูฏานิ ปตนฺตานิ มตฺถกํ ภินฺทนฺติ, เตน โส อฏฺฏสฺสรํ กโรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพโส สีเส มยฺหํ นิปตนฺติ, เต ภินฺทนฺติ จ มตฺถก’’นฺติฯ

อถ นํ เถโร กตกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –

[809]

‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;

กิสฺส กมฺมวิปาเกน, อิทํ ทุกฺขํ นิคจฺฉสิฯ

[810]

‘‘สฏฺฐิ กูฏสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

สีเส ตุยฺหํ นิปตนฺติ, เต ภินฺทนฺติ จ มตฺถก’’นฺติฯ –

ทฺเว คาถา อภาสิฯ

ตสฺส เปโต อตฺตนา กตกมฺมํ อาจิกฺขนฺโต –

[811]

‘‘อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, สุเนตฺตํ ภาวิตินฺทฺริยํ;

นิสินฺนํ รุกฺขมูลสฺมิํ, ฌายนฺตํ อกุโตภยํฯ

[812]

‘‘สาลิตฺตกปฺปหาเรน, ภินฺทิสฺสํ ตสฺส มตฺถกํ;

ตสฺสกมฺมวิปาเกน, อิทํ ทุกฺขํ นิคจฺฉิสํฯ

[813]

‘‘สฏฺฐิ กูฏสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

สีเส มยฺหํ นิปตนฺติ, เต ภินฺทนฺติ จ มตฺถก’’นฺติฯ –

ติสฺโส คาถาโย อภาสิฯ

[811] ตตฺถ สมฺพุทฺธนฺติ ปจฺเจกสมฺพุทฺธํฯ สุเนตฺตนฺติ เอวํนามกํฯ ภาวิตินฺทฺริยนฺติ อริยมคฺคภาวนาย ภาวิตสทฺธาทิอินฺทฺริยํฯ

[812-13] สาลิตฺตกปฺปหาเรนาติ สาลิตฺตกํ วุจฺจติ ธนุเกน, องฺคุลีหิ เอว วา สกฺขรขิปนปโยโคฯ ตถา หิ สกฺขราย ปหาเรนาติ วา ปาโฐฯ ภินฺทิสฺสนฺติ ภินฺทิํฯ

ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘อตฺตโน กตกมฺมานุรูปเมว อิทานิ ปุราณกมฺมสฺส อิทํ ผลํ ปฏิลภตี’’ติ ทสฺเสนฺโต –

[814]

‘‘ธมฺเมน เต กาปุริส;

สฏฺฐิ กูฏสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

สีเส ตุยฺหํ นิปตนฺติ, เต ภินฺทนฺติ จ มตฺถก’’นฺติฯ –

โอสานคาถมาหฯ ตตฺถ ธมฺเมนาติ อนุรูปการเณนฯ เตติ ตว, ตสฺมิํ ปจฺเจกพุทฺเธ อปรชฺฌนฺเตน ตยา กตสฺส ปาปกมฺมสฺส อนุจฺฉวิกเมเวตํ ผลํ ตุยฺหํ อุปนีตํฯ ตสฺมา เกนจิ เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา อปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธนปิ อปฺปฏิพาหนียเมตนฺติ ทสฺเสติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ตโต นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ สายนฺหสมเย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺโต ปจฺเจกพุทฺธานํ คุณานุภาวํ กมฺมานญฺจ อวญฺฌตํ ปกาเสสิ, มหาชโน สํเวคชาโต หุตฺวา ปาปํ ปหาย ทานาทิปุญฺญนิรโต อโหสีติฯ

สฏฺฐิกูฏเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย เปตวตฺถุสฺมิํ

โสฬสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส

จตุตฺถสฺส มหาวคฺคสฺส อตฺถสํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ –

เย เต เปเตสุ นิพฺพตฺตา, สตฺตา ทุกฺกฏการิโน;

เยหิ กมฺเมหิ เตสํ ตํ, ปาปกํ กฏุกปฺผลํฯ

ปจฺจกฺขโต วิภาเวนฺตี, ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนหิ จ;

ยา เทสนานิยาเมน, สตํ สํเวควฑฺฒนีฯ

ยํ กถาวตฺถุกุสลา, สุปริญฺญาตวตฺถุกา;

เปตวตฺถูติ นาเมน, สงฺคายิํสุ มเหสโยฯ

ตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ, โปราณฏฺฐกถานยํ;

นิสฺสาย ยา สมารทฺธา, อตฺถสํวณฺณนา มยาฯ

ยา ตตฺถ ปรมตฺถานํ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;

ปกาสนา ปรมตฺถ-ทีปนี นาม นามโตฯ

สมฺปตฺตา ปรินิฏฺฐานํ, อนากุลวินิจฺฉยา;

สา ปนฺนรสมตฺตาย, ปาฬิยา ภาณวารโตฯ

อิติ ตํ สงฺขโรนฺเตน, ยํ ตํ อธิคตํ มยา;

ปุญฺญํ ตสฺสานุภาเวน, โลกนาถสฺส สาสนํฯ

โอคาเหตฺวา วิสุทฺธาย, สีลาทิปฏิปตฺติยา;

สพฺเพปิ เทหิโน โหนฺตุ, วิมุตฺติรสภาคิโนฯ

จิรํ ติฏฺฐตุ โลกสฺมิํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ;

ตสฺมิํ สคารวา นิจฺจํ, โหนฺตุ สพฺเพปิ ปาณิโนฯ