ตนฺติ ตุวํฯ วิชานาติ วิชานาหิฯ ปยาโตติ คนฺตุํ อารทฺโธฯ อนฺวคจฺฉีติ อนุพนฺธิฯ ปจฺจาสนฺโตติ ปจฺจาสีสมาโนฯ ตสฺเสตํ กมฺมสฺสาติ เอตฺถ เอตนฺติ นิปาตมตฺตํ, ตสฺส กมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ ปิฏฺฐิโต คณฺเหยฺยาสีติ อตฺตโน ปิฏฺฐิปสฺเสเนว อุจฺฉุํ คณฺเหยฺยาสิฯ ปโมทิโตติ ปมุทิโตฯ

[745] คเหตฺวาน ตํ ขาทิ ยาวทตฺถนฺติ เถเรน อาณตฺตินิยาเมน อุจฺฉุํ คเหตฺวา ยถารุจิ ขาทิตฺวา มหนฺตํ อุจฺฉุกลาปํ คเหตฺวา เถรสฺส อุปเนสิ, เถโร ตํ อนุคฺคณฺหนฺโต เตเนว ตํ อุจฺฉุกลาปํ คาหาเปตฺวา เวฬุวนํ คนฺตฺวา ภควโต อทาสิ, ภควา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ตํ ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ, เปโต ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา คโต, ตโต ปฏฺฐาย ยถาสุขํ อุจฺฉุํ ปริภุญฺชิฯ

โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตาวติํเสสุ อุปฺปชฺชิฯ สา ปเนสา เปตสฺส ปวตฺติ มนุสฺสโลเก ปากฏา อโหสิฯ อถ มนุสฺสา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปวตฺติํ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา เตสํ ตมตฺถํ วิตฺถารโต กเถตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, ตํ สุตฺวา มนุสฺสา มจฺเฉรมลโต ปฏิวิรตา อเหสุนฺติฯ

อุจฺฉุเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กุมารเปตวตฺถุวณฺณนา

สาวตฺถิ นาม นครนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ทฺเว เปเต อารพฺภ กเถสิฯ สาวตฺถิยํ กิร โกสลรญฺโญ ทฺเว ปุตฺตา ปาสาทิกา ปฐมวเย ฐิตา โยพฺพนมทมตฺตา ปรทารกมฺมํ กตฺวา กาลํ กตฺวา ปริขาปิฏฺเฐ เปตา หุตฺวา นิพฺพตฺติํสุฯ เต รตฺติยํ เภรเวน สทฺเทน ปริเทวิํสุฯ มนุสฺสา ตํ สุตฺวา ภีตตสิตา ‘‘เอวํ กเต อิทํ อวมงฺคลํ วูปสมฺมตี’’ติ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ‘‘อุปาสกา ตสฺส สทฺทสฺส สวเนน ตุมฺหากํ น โกจิ อนฺตราโย’’ติ วตฺวา ตสฺส การณํ อาจิกฺขิตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสตุํ –

[746]

‘‘สาวตฺถิ นาม นครํ, หิมวนฺตสฺส ปสฺสโต;

ตตฺถ อาสุํ ทฺเว กุมารา, ราชปุตฺตาติ เม สุตํฯ

[747]

‘‘สมฺมตฺตา รชนีเยสุ, กามสฺสาทาภินนฺทิโน;

ปจฺจุปฺปนฺนสุเข คิทฺธา, น เต ปสฺสิํสุนาคตํฯ

[748]

‘‘เต จุตา จ มนุสฺสตฺตา, ปรโลกํ อิโต คตา;

เตธ โฆเสนฺตฺยทิสฺสนฺตา, ปุพฺเพ ทุกฺกฏมตฺตโนฯ

[749]

‘‘พหูสุ วต สนฺเตสุ, เทยฺยธมฺเม อุปฏฺฐิเต;

นาสกฺขิมฺหา จ อตฺตานํ, ปริตฺตํ กาตุํ สุขาวหํฯ

[750]

‘‘กิํ ตโต ปาปกํ อสฺส, ยํ โน ราชกุลา จุตา;

อุปปนฺนา เปตฺติวิสยํ, ขุปฺปิปาสสมปฺปิตาฯ

[751]

‘‘สามิโน อิธ หุตฺวาน, โหนฺติ อสามิโน ตหิํ;

ภมนฺติ ขุปฺปิปาสาย, มนุสฺสา อุนฺนโตนตาฯ

[752]

‘‘เอตมาทีนวํ ญตฺวา, อิสฺสรมทสมฺภวํ;

ปหาย อิสฺสรมทํ, ภเว สคฺคคโต นโร;

กายสฺส เภทา สปฺปญฺโญ, สคฺคํ โส อุปปชฺชตี’’ติ – คาถา อภาสิ;

[746] ตตฺถ อิติ เม สุตนฺติ น เกวลํ อตฺตโน ญาเณน ทิฏฺฐเมว, อถ โข โลเก ปากฏภาเวน เอวํ มยา สุตนฺติ อตฺโถฯ

[747] กามสฺสาทาภินนฺทิโนติ กามคุเณสุ อสฺสาทวเสน อภินนฺทนสีลาฯ ปจฺจุปฺปนฺนสุเข คิทฺธาติ วตฺตมานสุขมตฺเต คิทฺธา คถิตา หุตฺวาฯ น เต ปสฺสิํสุนาคตนฺติ ทุจฺจริตํ ปหาย สุจริตํ จริตฺวา อนาคตํ อายติํ เทวมนุสฺเสสุ ลทฺธพฺพํ สุขํ เต น จินฺเตสุํฯ

[748] เตธ โฆเสนฺตฺยทิสฺสนฺตาติ เต ปุพฺเพ ราชปุตฺตภูตา เปตา อิธ สาวตฺถิยา สมีเป อทิสฺสมานรูปา โฆเสนฺติ กนฺทนฺติฯ กิํ กนฺทนฺตีติ อาห ‘‘ปุพฺเพ ทุกฺกฏมตฺตโน’’ติฯ

[749] อิทานิ เตสํ กนฺทนสฺส การณํ เหตุโต จ ผลโต จ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘พหูสุ วต สนฺเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ พหูสุ วต สนฺเตสูติ อเนเกสุ ทกฺขิเณยฺเยสุ วิชฺชมาเนสุฯ เทยฺยธมฺเม อุปฏฺฐิเตติ อตฺตโน สนฺตเก ทาตพฺพเทยฺยธมฺเมปิ สมีเป ฐิเต, ลพฺภมาเนติ อตฺโถฯ ปริตฺตํ สุขาวหนฺติ อปฺปมตฺตกมฺปิ อายติํ สุขาวหํ ปุญฺญํ กตฺวา อตฺตานํ โสตฺถิํ นิรุปทฺทวํ กาตุํ นาสกฺขิมฺหา วตาติ โยชนาฯ

[750] กิํ ตโต ปาปกํ อสฺสาติ ตโต ปาปกํ ลามกํ นาม กิํ อญฺญํ อสฺส สิยาฯ ยํ โน ราชกุลา จุตาติ เยน ปาปกมฺเมน มยํ ราชกุลโต จุตา อิธ เปตฺติวิสยํ อุปปนฺนา เปเตสุ นิพฺพตฺตา ขุปฺปิปาสสมปฺปิตา วิจรามาติ อตฺโถฯ

[751] สามิโน อิธ หุตฺวานาติ อิธ อิมสฺมิํ โลเก ยสฺมิํเยว ฐาเน ปุพฺเพ สามิโน หุตฺวา วิจรนฺติ, ตหิํ ตสฺมิํเยว ฐาเน โหนฺติ อสฺสามิโนฯ มนุสฺสา อุนฺนโตนตาติ มนุสฺสกาเล สามิโน หุตฺวา กาลกตา กมฺมวเสน โอนตา ภมนฺติ ขุปฺปิปาสาย, ปสฺส สํสารปกตินฺติ ทสฺเสติฯ

[752] เอตมาทีนวํ ญตฺวา, อิสฺสรมทสมฺภวนฺติ เอตํ อิสฺสริยมทวเสน สมฺภูตํ อปายูปปตฺติสงฺขาตํ อาทีนวํ โทสํ ญตฺวา ปหาย อิสฺสริยมทํ ปุญฺญปฺปสุโต หุตฺวาฯ ภเว สคฺคคโต นโรติ สคฺคํ เทวโลกํ คโตเยว ภเวยฺยฯ

อิติ สตฺถา เตสํ เปตานํ ปวตฺติํ กเถตฺวา เตหิ มนุสฺเสหิ กตํ ทานํ เตสํ เปตานํ อุทฺทิสาเปตฺวา สมฺปตฺตปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

กุมารเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ราชปุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา

ปุพฺเพ กตานํ กมฺมานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราชปุตฺตเปตํ อารพฺภ กเถสิฯ ตตฺถ โย โส อตีเต กิตวสฺส นาม รญฺโญ ปุตฺโต อตีเต ปจฺเจกพุทฺเธ อปรชฺฌิตฺวา พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน เปเตสุ อุปฺปนฺโนฯ โส อิธ ‘‘ราชปุตฺตเปโต’’ติ อธิปฺเปโตฯ ตสฺส วตฺถุ เหฏฺฐา สาณวาสิเปตวตฺถุมฺหิ วิตฺถารโต อาคตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ สตฺถา หิ ตทา เถเรน อตฺตโน ญาติเปตานํ ปวตฺติยา กถิตาย ‘‘น เกวลํ ตว ญาตกาเยว, อถ โข ตฺวมฺปิ อิโต อนนฺตราตีเต อตฺตภาเว เปโต หุตฺวา มหาทุกฺขํ อนุภวี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต –

[753]

‘‘ปุพฺเพ กตานํ กมฺมานํ, วิปาโก มถเย มนํ;

รูเป สทฺเท รเส คนฺเธ, โผฏฺฐพฺเพ จ มโนรเมฯ

[754]

‘‘อิจฺจํ คีตํ รติํ ขิฑฺฑํ, อนุภุตฺวา อนปฺปกํ;

อุยฺยาเน ปริจริตฺวา, ปวิสนฺโต คิริพฺพชํฯ

[755]

‘‘อิสิํ สุเนตฺตมทฺทกฺขิ, อตฺตทนฺตํ สมาหิตํ;

อปฺปิจฺฉํ หิริสมฺปนฺนํ, อุญฺเฉ ปตฺตคเต รตํฯ

[756]

‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห, ลทฺธา ภนฺเตติ จาพฺรวิ;

ตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวาน, อุจฺจํ ปคฺคยฺห ขตฺติโยฯ

[757]

‘‘ถณฺฑิเล ปตฺตํ ภินฺทิตฺวา, หสมาโน อปกฺกมิ;

รญฺโญ กิตวสฺสาหํ ปุตฺโต, กิํ มํ ภิกฺขุ กริสฺสสิฯ

[758]

‘‘ตสฺส กมฺมสฺส ผรุสสฺส, วิปาโก กฏุโก อหุ;

ยํ ราชปุตฺโต เวเทสิ, นิรยมฺหิ สมปฺปิโตฯ

[759]

‘‘ฉเฬว จตุราสีติ, วสฺสานิ นหุตานิ จ;

ภุสํ ทุกฺขํ นิคจฺฉิตฺโถ, นิรเย กตกิพฺพิโสฯ

[760]