3. นนฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา

ราชา ปิงฺคลโก นามาติ อิทํ นนฺทกเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? สตฺถุ ปรินิพฺพานโต วสฺสสตทฺวยสฺส อจฺจเยน สุรฏฺฐวิสเย ปิงฺคโล นาม ราชา อโหสิฯ ตสฺส เสนาปติ นนฺทโก นาม มิจฺฉาทิฏฺฐี วิปรีตทสฺสโน ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา มิจฺฉาคาหํ ปคฺคยฺห วิจริฯ ตสฺส ธีตา อุตฺตรา นาม อุปาสิกา ปติรูเป กุเล ทินฺนา อโหสิฯ นนฺทโก ปน กาลํ กตฺวา วิญฺฌาฏวิยํ มหติ นิคฺโรธรุกฺเข เวมานิกเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิํ กาลกเต อุตฺตรา สุจิสีตลคนฺโธทกปูริตํ ปานียฆฏํ กุมฺมาสาภิสงฺขเตหิ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺเนหิ ปูเวหิ ปริปุณฺณสราวกญฺจ อญฺญตรสฺส ขีณาสวตฺเถรสฺส ทตฺวา ‘‘อยํ ทกฺขิณา มยฺหํ ปิตุ อุปกปฺปตู’’ติ อุทฺทิสิ, ตสฺส เตน ทาเนน ทิพฺพปานียํ อปริมิตา จ ปูวา ปาตุภวิํสุฯ ตํ ทิสฺวา โส เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ปาปกํ วต มยา กตํ, ยํ มหาชโน ‘นตฺถิ ทินฺน’นฺติอาทินา มิจฺฉาคาหํ คาหิโตฯ อิทานิ ปน ปิงฺคโล ราชา ธมฺมาโสกสฺส รญฺโญ โอวาทํ ทาตุํ คโต, โส ตํ ตสฺส ทตฺวา อาคมิสฺสติ, หนฺทาหํ นตฺถิกทิฏฺฐิํ วิโนเทสฺสามี’’ติฯ น จิเรเนว จ ปิงฺคโล ราชา ธมฺมาโสกสฺส รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา ปฏินิวตฺตนฺโต มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

อถ โส เปโต อตฺตโน วสนฏฺฐานาภิมุขํ ตํ มคฺคํ นิมฺมินิฯ ราชา ฐิตมชฺฌนฺหิเก สมเย เตน มคฺเคน คจฺฉติฯ ตสฺส คฉนฺตสฺส ปุรโต มคฺโค ทิสฺสติ, ปิฏฺฐิโต ปนสฺส อนฺตรธายติฯ สพฺพปจฺฉโต คจฺฉนฺโต ปุริโส มคฺคํ อนฺตรหิตํ ทิสฺวา ภีโต วิสฺสรํ วิรวนฺโต ธาวิตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ, ตํ สุตฺวา ราชา ภีโต สํวิคฺคมานโส หตฺถิกฺขนฺเธ ฐตฺวา จตสฺโส ทิสา โอโลเกนฺโต เปตสฺส วสนนิคฺโรธรุกฺขํ ทิสฺวา ตทภิมุโข อคมาสิ สทฺธิํ จตุรงฺคินิยา เสนายฯ อถานุกฺกเมน รญฺเญ ตํ ฐานํ ปตฺเต เปโต สพฺพาภรณวิภูสิโต ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ปูเว จ ปานียญฺจ ทาเปสิฯ ราชา สปริชโน นฺหตฺวา ปูเว ขาทิตฺวา ปานียํ ปิวิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธมคฺคกิลมโถ ‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ’’ติอาทินา เปตํ ปุจฺฉิฯ เปโต อาทิโต ปฏฺฐาย อตฺตโน ปวตฺติํ อาจิกฺขิตฺวา ราชานํ มิจฺฉาทสฺสนโต วิโมเจตฺวา สรเณสุ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปสิฯ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติการา –

[658]

‘‘ราชา ปิงฺคลโก นาม, สุรฏฺฐานํ อธิปติ อหุ;

โมริยานํ อุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา, สุรฏฺฐํ ปุนราคมาฯ

[659]

‘‘อุณฺเห มชฺฌนฺหิเก กาเล, ราชา ปงฺกํ อุปาคมิ;

อทฺทส มคฺคํ รมณียํ, เปตานํ ตํ วณฺณุปถํฯ

[660] สารถิํ อามนฺตยี ราชา –

‘‘‘อยํ มคฺโค รมณีโย, เขโม โสวตฺถิโก สิโว;

อิมินา สารถิ ยาม, สุรฏฺฐานํ สนฺติเก อิโต’ฯ

[661]

‘‘เตน ปายาสิ โสรฏฺโฐ, เสนาย จตุรงฺคินิยา;

อุพฺพิคฺครูโป ปุริโส, โสรฏฺฐํ เอตทพฺรวิฯ

[662]

‘‘‘กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนมฺหา, ภิํสนํ โลมหํสนํ;

ปุรโต ทิสฺสติ มคฺโค, ปจฺฉโต จ น ทิสฺสติฯ

[663]

‘‘‘กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนมฺหา, ยมปุริสาน สนฺติเก;

อมานุโส วายติ คนฺโธ, โฆโส สุยฺยติ ทารุโณ’ฯ

[664]

‘‘สํวิคฺโค ราชา โสรฏฺโฐ, สารถิํ เอตทพฺรวิ;

‘กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนมฺหา, ภิํสนํ โลมหํสนํ;

ปุรโต ทิสฺสติ มคฺโค, ปจฺฉโต จ น ทิสฺสติฯ

[665]

‘‘‘กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺนมฺหา, ยมปุริสาน สนฺติเก;

อมานุโส วายติ คนฺโธ, โฆโส สุยฺยติ ทารุโณ’ฯ

[666]

‘‘หตฺถิกฺขนฺธํ สมารุยฺห, โอโลเกนฺโต จตุทฺทิสา;

อทฺทส นิคฺโรธํ รมณียํ, ปาทปํ ฉายาสมฺปนฺนํ;

นีลพฺภวณฺณสทิสํ, เมฆวณฺณสิรีนิภํฯ

[667]

‘‘สารถิํ อามนฺตยี ราชา, ‘กิํ เอโส ทิสฺสติ พฺรหา;

นีลพฺภวณฺณสทิโส, เมฆวณฺณสิรีนิโภ’ฯ

[668]

‘‘นิคฺโรโธ โส มหาราช, ปาทโป ฉายาสมฺปนฺโน;

นีลพฺภวณฺณสทิโส, เมฆวณฺณสิรีนิโภฯ

[669]

‘‘เตน ปายาสิ โสรฏฺโฐ, เยน โส ทิสฺสเต พฺรหา;

นีลพฺภวณฺณสทิโส, เมฆวณฺณสิรีนิโภฯ

[670]

‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห, ราชา รุกฺขํ อุปาคมิ;

นิสีทิ รุกฺขมูลสฺมิํ, สามจฺโจ สปริชฺชโน;

ปูรํ ปานียสรกํ, ปูเว วิตฺเต จ อทฺทสฯ

[671]

‘‘ปุริโส จ เทววณฺณี, สพฺพาภรณภูสิโต;

อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ, โสรฏฺฐํ เอตทพฺรวิฯ

[672]

‘‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;

ปิวตุ เทโว ปานียํ, ปูเว ขาท อรินฺทม’ฯ

[673]

‘‘ปิวิตฺวา ราชา ปานียํ, สามจฺโจ สปริชฺชโน;

ปูเว ขาทิตฺวา ปิตฺวา จ, โสรฏฺโฐ เอตทพฺรวิฯ

[674]

‘‘เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท;

อชานนฺตา ตํ ปุจฺฉาม, กถํ ชาเนมุ ตํ มยนฺติฯ

[675]

‘‘นามฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;

เปโต อหํ มหาราช, สุรฏฺฐา อิธ มาคโตติฯ

[676]

‘‘กิํสีโล กิํสมาจาโร, สุรฏฺฐสฺมิํ ปุเร ตุวํ;

เกน เต พฺรหฺมจริเยน, อานุภาโว อยํ ตวาติฯ

[677]

‘‘ตํ สุโณหิ มหาราช, อรินฺทม รฏฺฐวฑฺฒน;

อมจฺจา ปาริสชฺชา จ, พฺราหฺมโณ จ ปุโรหิโตฯ

[678]

‘‘สุรฏฺฐสฺมิํ อหํ เทว, ปุริโส ปาปเจตโส;

มิจฺฉาทิฏฺฐิ จ ทุสฺสีโล, กทริโย ปริภาสโกฯ

[679]

‘‘ททนฺตานํ กโรนฺตานํ, วารยิสฺสํ พหุชฺชนํ;

อญฺเญสํ ททมานานํ, อนฺตรายกโร อหํฯ

[680]

‘‘วิปาโก นตฺถิ ทานสฺส, สํยมสฺส กุโต ผลํ;

นตฺถิ อาจริโย นาม, อทนฺตํ โก ทเมสฺสติฯ

[681]

‘‘สมตุลฺยานิ ภูตานิ, กุโต เชฏฺฐาปจายิโก;

นตฺถิ พลํ วีริยํ วา, กุโต อุฏฺฐานโปริสํฯ

[682]

‘‘นตฺถิ ทานผลํ นาม, น วิโสเธติ เวรินํ;

ลทฺเธยฺยํ ลภเต มจฺโจ, นิยติปริณามชํฯ

[683]

‘‘นตฺถิ มาตา ปิตา ภาตา, โลโก นตฺถิ อิโต ปรํ;

นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิ หุตํ, สุนิหิตํ น วิชฺชติฯ

[684]

‘‘โยปิ หเนยฺย ปุริสํ, ปรสฺส ฉินฺทเต สิรํ;

น โกจิ กญฺจิ หนติ, สตฺตนฺนํ วิวรมนฺตเรฯ

[685]

‘‘อจฺเฉชฺชาเภชฺโช หิ ชีโว, อฏฺฐํโส คุฬปริมณฺฑโล;

โยชนานํ สตํ ปญฺจ, โก ชีวํ เฉตฺตุมรหติฯ

[686]

‘‘ยถา สุตฺตคุเฬ ขิตฺเต, นิพฺเพเฐนฺตํ ปลายติ;

เอวเมว จ โส ชีโว, นิพฺเพเฐนฺโต ปลายติฯ

[687]

‘‘ยถา คามโต นิกฺขมฺม, อญฺญํ คามํ ปวิสติ;

เอวเมว จ โส ชีโว, อญฺญํ โพนฺทิํ ปวิสติฯ

[688]

‘‘ยถา เคหโต นิกฺขมฺม, อญฺญํ เคหํ ปวิสติ;

เอวเมว จ โส ชีโว, อญฺญํ โพนฺทิํ ปวิสติฯ

[689]

‘‘จุลฺลาสีติ มหากปฺปิโน, สตสหสฺสานิ หิ;

เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา, สํสารํ เขปยิตฺวาน;

ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสเรฯ

[690]

‘‘มิตานิ สุขทุกฺขานิ, โทเณหิ ปิฏเกหิ จ;

ชิโน สพฺพํ ปชานาติ, สมฺมูฬฺหา อิตรา ปชาฯ

[691]

‘‘เอวํทิฏฺฐิ ปุเร อาสิํ, สมฺมูฬฺโห โมหปารุโต;

มิจฺฉาทิฏฺฐิ จ ทุสฺสีโล, กทริโย ปริภาสโกฯ

[692]

‘‘โอรํ เม ฉหิ มาเสหิ, กาลกิริยา ภวิสฺสติ;

เอกนฺตกฏุกํ โฆรํ, นิรยํ ปปติสฺสหํฯ

[693]

‘‘จตุกฺกณฺณํ จตุทฺวารํ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ;

อโยปาการปริยนฺตํ, อยสา ปฏิกุชฺชิตํฯ

[694]

‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;

สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺฐติ สพฺพทาฯ

[695]

‘‘วสฺสานิ สตสหสฺสานิ, โฆโส สุยฺยติ ตาวเท;

ลกฺโข เอโส มหาราช, สตภาควสฺสโกฏิโยฯ

[696]

‘‘โกฏิสตสหสฺสานิ, นิรเย ปจฺจเร ชนา;

มิจฺฉาทิฏฺฐี จ ทุสฺสีลา, เย จ อริยูปวาทิโนฯ

[697]

‘‘ตตฺถาหํ ทีฆมทฺธานํ, ทุกฺขํ เวทิสฺส เวทนํ;

ผลํ ปาปสฺส กมฺมสฺส, ตสฺมา โสจามหํ ภุสํฯ

[698]

‘‘ตํ สุโณหิ มหาราช, อรินฺทม รฏฺฐวฑฺฒน;

ธีตา มยฺหํ มหาราช, อุตฺตรา ภทฺทมตฺถุ เตฯ

[699]

‘‘กโรติ ภทฺทกํ กมฺมํ, สีเลสุโปสเถ รตา;

สญฺญตา สํวิภาคี จ, วทญฺญู วีตมจฺฉราฯ

[700]

‘‘อขณฺฑการี สิกฺขาย, สุณฺหา ปรกุเลสุ จ;

อุปาสิกา สกฺยมุนิโน, สมฺพุทฺธสฺส สิรีมโตฯ

[701]

‘‘ภิกฺขุ จ สีลสมฺปนฺโน, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ;

โอกฺขิตฺตจกฺขุ สติมา, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโตฯ

[702]

‘‘สปทานํ จรมาโน, อคมา ตํ นิเวสนํ;

ตมทฺทส มหาราช, อุตฺตรา ภทฺทมตฺถุ เตฯ

[703]

‘‘ปูรํ ปานียสรกํ, ปูเว วิตฺเต จ สา อทา;

ปิตา เม กาลกโต ภนฺเต, ตสฺเสตํ อุปกปฺปตุฯ

[704]

‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเฐ , วิปาโก อุทปชฺชถ;

ภุญฺชามิ กามกามีหํ, ราชา เวสฺสวโณ ยถาฯ

[705]

‘‘ตํ สุโณหิ มหาราช, อรินฺทม รฏฺฐวฑฺฒน;

สเทวกสฺส โลกสฺส, พุทฺโธ อคฺโค ปวุจฺจติ;

ตํ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉ, สปุตฺตทาโร อรินฺทมฯ

[706]

‘‘อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน, ผุสนฺติ อมตํ ปทํ;

ตํ ธมฺมํ สรณํ คจฺฉ, สปุตฺตทาโร อรินฺทมฯ

[707]

‘‘จตฺตาโร จ ปฏิปนฺนา, จตฺตาโร จ ผเล ฐิตา;

เอส สงฺโฆ อุชุภูโต, ปญฺญาสีลสมาหิโต;

ตํ สงฺฆํ สรณํ คจฺฉ, สปุตฺตทาโร อรินฺทมฯ

[708]

‘‘ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยสฺสุ;

อมชฺชโป มา จ มุสา อภาณิ, สเกน ทาเรน จ โหหิ ตุฏฺโฐติฯ

[709]

‘‘อตฺถกาโมสิ เม ยกฺข, หิตกาโมสิ เทวเต;

กโรมิ ตุยฺหํ วจนํ, ตฺวํสิ อาจริโย มมฯ

[710]

‘‘อุเปมิ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมญฺจาปิ อนุตฺตรํ;

สงฺฆญฺจ นรเทวสฺส, คจฺฉามิ สรณํ อหํฯ

[711]

‘‘ปาณาติปาตา วิรมามิ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยามิ;

อมชฺชโป โน จ มุสา ภณามิ, สเกน ทาเรน จ โหมิ ตุฏฺโฐฯ

[712]

‘‘โอผุณามิ มหาวาเต, นทิยา สีฆคามิยา;

วมามิ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ, พุทฺธานํ สาสเน รโตฯ

[713]

‘‘อิทํ วตฺวาน โสรฏฺโฐ, วิรมิตฺวา ปาปทสฺสนา;

นโม ภควโต กตฺวา, ปาโมกฺโข รถมารุหี’’ติฯ – คาถาโย อโวจุํ;

[658-9] ตตฺถ ราชา ปิงฺคลโก นาม, สุรฏฺฐานํ อธิปติ อหูติ ปิงฺคลจกฺขุตาย ‘‘ปิงฺคโล’’ติ ปากฏนาโม สุรฏฺฐเทสสฺส อิสฺสโร ราชา อโหสิฯ โมริยานนฺติ โมริยราชูนํ, ธมฺมาโสกํ สนฺธาย วทติฯ สุรฏฺฐํ ปุนราคมาติ สุรฏฺฐสฺส วิสยํ อุทฺทิสฺส สุรฏฺฐคามิมคฺคํ ปจฺจาคญฺฉิฯ ปงฺกนฺติ มุทุภูมิํฯ วณฺณุปถนฺติ เปเตน นิมฺมิตํ มรูภูมิมคฺคํฯ

[660] เขโมติ นิพฺภโยฯ โสวตฺถิโกติ โสตฺถิภาวาวโหฯ สิโวติ อนุปทฺทโวฯ สุรฏฺฐานํ สนฺติเก อิโตติ อิมินา มคฺเคน คจฺฉนฺตา มยํ สุรฏฺฐวิสยสฺส สมีเปเยวฯ

[661-2] โสรฏฺโฐติ สุรฏฺฐาธิปติฯ อุพฺพิคฺครูโปติ อุตฺรสฺตสภาโวฯ ภิํสนนฺติ ภยชนนํ ฯ โลมหํสนนฺติ ภิํสนกภาเวน โลมานํ หํสาปนํฯ

[663] ยมปุริสาน สนฺติเกติ เปตานํ สมีเป วตฺตามฯ อมานุโส วายติ คนฺโธติ เปตานํ สรีรคนฺโธ วายติฯ โฆโส สุยฺยติ ทารุโณติ ปจฺเจกนิรเยสุ การณํ การิยมานานํ สตฺตานํ โฆรตโร สทฺโท สุยฺยติฯ

[666] ปาทปนฺติ ปาทสทิเสหิ มูลาวยเวหิ อุทกสฺส ปิวนโต ‘‘ปาทโป’’ติ ลทฺธนามํ ตรุํฯ ฉายาสมฺปนฺนนฺติ สมฺปนฺนจฺฉายํฯ นีลพฺภวณฺณสทิสนฺติ วณฺเณน นีลเมฆสทิสํฯ เมฆวณฺณสิรีนิภนฺติ เมฆวณฺณสณฺฐานํ หุตฺวา ขายมานํฯ

[670] ปูรํ ปานียสรกนฺติ ปานีเยน ปุณฺณํ ปานียภาชนํฯ ปูเวติ ขชฺชเกฯ วิตฺเตติ วิตฺติชนเน มธุเร มนุญฺเญ ตหิํ ตหิํ สราเว ปูเรตฺวา ฐปิตปูเว อทฺทสฯ

[672] อโถ เต อทุราคตนฺติ เอตฺถ อโถติ นิปาตมตฺตํ, อวธารณตฺเถ วา, มหาราช, เต อาคตํ ทุราคตํ น โหติ, อถ โข สฺวาคตเมวาติ มยํ สมฺปฏิจฺฉามาติ อตฺโถฯ อรินฺทมาติ อรีนํ ทมนสีลฯ

[677] อมจฺจา ปาริสชฺชาติ อมจฺจา ปาริสชฺชา จ วจนํ สุณนฺตุ, พฺราหฺมโณ จ ตุยฺหํ ปุโรหิโต ตํ สุณาตูติ โยชนาฯ

[678] สุรฏฺฐสฺมิํ อหนฺติ สุรฏฺฐเทเส อหํฯ เทวาติ ราชานํ อาลปติฯ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ นตฺถิกทิฏฺฐิยา วิปรีตทสฺสโนฯ ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโลฯ กทริโยติ ถทฺธมจฺฉรีฯ ปริภาสโกติ สมณพฺราหฺมณานํ อกฺโกสโกฯ

[679] วารยิสฺสนฺติ วาเรสิํฯ อนฺตรายกโร อหนฺติ ทานํ ททนฺตานํ อุปการํ กโรนฺตานํ อนฺตรายกโร หุตฺวา อญฺเญสญฺจ ปเรสํ ทานํ ททมานานํ ทานมยปุญฺญโต อหํ พหุชนํ วารยิสฺสํ วาเรสินฺติ โยชนาฯ

[680] วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสาติอาทิ วาริตาการทสฺสนํฯ ตตฺถ วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสาติ ทานํ ททโต ตสฺส วิปาโก อายติํ ปตฺตพฺพผลํ นตฺถีติ วิปากํ ปฏิพาหติฯ สํยมสฺส กุโต ผลนฺติ สีลสฺส ปน กุโต นาม ผลํ, สพฺเพน สพฺพํ ตํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ นตฺถิ อาจริโย นามาติ อาจารสมาจารสิกฺขาปโก อาจริโย นาม โกจิ นตฺถิฯ สภาวโต เอว หิ สตฺตา ทนฺตา วา อทนฺตา วา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อทนฺตํ โก ทเมสฺสตี’’ติฯ

[681] สมตุลฺยานิ ภูตานีติ อิเม สตฺตา สพฺเพปิ อญฺญมญฺญํ สมสมา, ตสฺมา เชฏฺโฐ เอว นตฺถิ, กุโต เชฏฺฐาปจายิโก, เชฏฺฐาปจายนปุญฺญํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ นตฺถิ พลนฺติ ยมฺหิ อตฺตโน พเล ปติฏฺฐิตา สตฺตา วีริยํ กตฺวา มนุสฺสโสภคฺยตํ อาทิํ กตฺวา ยาวอรหตฺตํ สมฺปตฺติโย ปาปุณนฺติ, ตํ วีริยพลํ ปฏิกฺขิปติฯ วีริยํ วา นตฺถิ กุโต อุฏฺฐานโปริสนฺติ อิทํ โน ปุริสวีริเยน ปุริสกาเรน ปวตฺตนฺติ เอวํ ปวตฺตวาทปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํฯ

[682] นตฺถิ ทานผลํ นามาติ ทานสฺส ผลํ นาม กิญฺจิ นตฺถิ, เทยฺยธมฺมปริจฺจาโค ภสฺมนิหิตํ วิย นิปฺผโล เอวาติ อตฺโถฯ น วิโสเธติ เวรินนฺติ เอตฺถ เวรินนฺติ เวรวนฺตํ เวรานํ วเสน ปาณาติปาตาทีนํ วเสน จ กตปาปํ ปุคฺคลํ ทานสีลาทิวตโต น วิโสเธติ, กทาจิปิ สุทฺธํ น กโรติฯ ปุพฺเพ ‘‘วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสา’’ติอาทิ ทานาทิโต อตฺตโน ปเรสํ นิวาริตาการทสฺสนํ, ‘‘นตฺถิ ทานผลํ นามา’’ติอาทิ ปน อตฺถโน มิจฺฉาภินิเวสทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ลทฺเธยฺยนฺติ ลทฺธพฺพํฯ กถํ ปน ลทฺธพฺพนฺติ อาห ‘‘นิยติปริณามช’’นฺติฯ อยํ สตฺโต สุขํ วา ทุกฺขํ วา ลภนฺโต นิยติวิปริณามวเสเนว ลภติ, น กมฺมสฺส กตตฺตา, น อิสฺสราทินา จาติ อธิปฺปาโยฯ

[683] นตฺถิ มาตา ปิตา ภาตาติ มาตาทีสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลาภาวํ สนฺธาย วทติฯ โลโก นตฺถิ อิโต ปรนฺติ อิโต อิธโลกโต ปรโลโก นาม โกจิ นตฺถิ, ตตฺถ ตตฺเถว สตฺตา อุจฺฉิชฺชนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ทินฺนนฺติ มหาทานํฯ หุตนฺติ ปเหนกสกฺกาโร, ตทุภยมฺปิ ผลาภาวํ สนฺธาย ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ สุนิหิตนฺติ สุฏฺฐุ นิหิตํฯ น วิชฺชตีติ ยํ สมณพฺราหฺมณานํ ทานํ นาม ‘‘อนุคามิกนิธี’’ติ วทนฺติ, ตํ น วิชฺชติฯ เตสํ ตํ วาจาวตฺถุมตฺตเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

[684] น โกจิ กญฺจิ หนตีติ โย ปุริโส ปรํ ปุริสํ หเนยฺย, ปรสฺส ปุริสสฺส สีสํ ฉินฺเทยฺย, ตตฺถ ปรมตฺถโต น โกจิ กญฺจิ หนติ, สตฺตนฺนํ กายานํ ฉิทฺทภาวโต หนนฺโต วิย โหติฯ กถํ สตฺถปหาโรติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ วิวรมนฺตเร’’ติฯ ปถวีอาทีนํ สตฺตนฺนํ กายานํ วิวรภูเต อนฺตเร ฉิทฺเท สตฺถํ ปวิสติ, เตน สตฺตา อสิอาทีหิ ปหตา วิย โหนฺติ, ชีโว วิย ปน เสสกายาปิ นิจฺจสภาวตฺตา น ฉิชฺชนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

[685] อจฺเฉชฺชาเภชฺโช หิ ชีโวติ อยํ สตฺตานํ ชีโว สตฺถาทีหิ น ฉินฺทิตพฺโพ น ภินฺทิตพฺโพ นิจฺจสภาวตฺตาฯ

อฏฺฐํโส คุฬปริมณฺฑโลติ โส ปน ชีโว กทาจิ อฏฺฐํโส โหติ กทาจิ คุฬปริมณฺฑโล ฯ โยชนานํ สตํ ปญฺจาติ เกวลีภาวํ ปตฺโต ปญฺจโยชนสตุพฺเพโธ โหติฯ โก ชีวํ เฉตฺตุมรหตีติ นิจฺจํ นิพฺพิการํ ชีวํ โก นาม สตฺถาทีหิ ฉินฺทิตุํ อรหติ, น โส เกนจิ วิโกปเนยฺโยติ วทติฯ

[686] สุตฺตคุเฬติ เวเฐตฺวา กตสุตฺตคุเฬฯ ขิตฺเตติ นิพฺเพฐนวเสน ขิตฺเตฯ นิพฺเพเฐนฺตํ ปลายตีติ ปพฺพเต วา รุกฺขคฺเค วา ฐตฺวา นิพฺเพฐิยมานํ ขิตฺตํ สุตฺตคุฬํ นิพฺเพเฐนฺตเมว คจฺฉติ, สุตฺเต ขีเณ น คจฺฉติฯ เอวเมวนฺติ ยถา ตํ สุตฺตคุฬํ นิพฺเพฐิยมานํ คจฺฉติ, สุตฺเต ขีเณ น คจฺฉติ, เอวเมว โส ชีโว ‘‘จุลฺลาสีติ มหากปฺปิโน สตสหสฺสานี’’ติ วุตฺตกาลเมว อตฺตภาวคุฬํ นิพฺเพเฐนฺโต ปลายติ ปวตฺตติ, ตโต อุทฺธํ น ปวตฺตติฯ

[687] เอวเมว จ โส ชีโวติ ยถา โกจิ ปุริโส อตฺตโน นิวาสคามโต นิกฺขมิตฺวา ตโต อญฺญํ คามํ ปวิสติ เกนจิเทว กรณีเยน, เอวเมว โส ชีโว อิโต สรีรโต นิกฺขมิตฺวา อญฺญํ อปรํ สรีรํ นิยตวเสน ปวิสตีติ อธิปฺปาโยฯ โพนฺทินฺติ กายํฯ

[689] จุลฺลาสีตีติ จตุราสีติฯ มหากปฺปิโนติ มหากปฺปานํฯ ตตฺถ ‘‘เอกมฺหา มหาสรา อโนตตฺตาทิโต วสฺสสเต วสฺสสเต กุสคฺเคน เอเกกํ อุทกพินฺทุํ นีหรนฺเต อิมินา อุปกฺกเมน สตฺตกฺขตฺตุํ ตมฺหิ สเร นิรุทเก ชาเต เอโก มหากปฺโป นาม โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘เอวรูปานํ มหากปฺปานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ สํสารสฺส ปริมาณ’’นฺติ วทนฺติฯ เย พาลา เย จ ปณฺฑิตาติ เย อนฺธพาลา, เย จ สปฺปญฺญา, สพฺเพปิ เตฯ สํสารํ เขปยิตฺวานาติ ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉทํ สํสารํ อปราปรุปฺปตฺติวเสน เขเปตฺวาฯ ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสเรติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตํ ปริโยสานํ กริสฺสนฺติฯ ปณฺฑิตาปิ อนฺตรา สุชฺฌิตุํ น สกฺโกนฺติ, พาลาปิ ตโต อุทฺธํ นปฺปวตฺตนฺตีติ ตสฺส ลทฺธิฯ

[690] มิตานิ สุขทุกฺขานิ, โทเณหิ ปิฏเกหิ จาติ สตฺตานํ สุขทุกฺขานิ นาม โทเณหิ ปิฏเกหิ มานภาชเนหิ มิตานิ วิย ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉเทเนว ปริมิตตฺตา ปจฺเจกญฺจ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตานิ นิยติปริณามชานิ ปริมิตานิฯ ตยิทํ ชิโน สพฺพํ ปชานาติ ชินภูมิยํ ฐิโต เกวลํ ปชานาติ สํสารสฺส สมติกฺกนฺตตฺตาฯ สํสาเร ปน ปริพฺภมติ สมฺมูฬฺหายํ อิตรา ปชาฯ

[691] เอวํทิฏฺฐิ ปุเร อาสินฺติ ยถาวุตฺตนตฺถิกทิฏฺฐิโก ปุพฺเพว อหํ อโหสิํฯ สมฺมูฬฺโห โมหปารุโตติ ยถาวุตฺตาย ทิฏฺฐิยา เหตุภูเตน สมฺโมเหน สมฺมูฬฺโห, ตํสหชาเตน ปน โมเหน ปารุโต, ปฏิจฺฉาทิตกุสลพีโชติ อธิปฺปาโยฯ

[692] เอวํ ปุพฺเพ ยา อตฺตโน อุปฺปนฺนา ปาปทิฏฺฐิ, ตสฺสา วเสน กตํ ปาปกมฺมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตนา อายติํ อนุภวิตพฺพํ ตสฺส ผลํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอรํ เม ฉหิ มาเสหี’’ติอาทิมาหฯ

[695-7] ตตฺถ วสฺสานิ สตสหสฺสานีติ วสฺสานํ สตสหสฺสานิ, อติกฺกมิตฺวาติ วจนเสโสฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํ, วสฺเสสุ สตสหสฺเสสุ วีติวตฺเตสูติ อตฺโถฯ โฆโส สุยฺยติ ตาวเทติ ยทา เอตฺตโก กาโล อติกฺกนฺโต โหติ, ตาวเทว ตสฺมิํ กาเล ‘‘อิธ ปจฺจนฺตานํ โว มาริสา วสฺสสตสหสฺสปริมาโณ กาโล อตีโต’’ติ เอวํ ตสฺมิํ นิรเย สทฺโท สุยฺยติฯ ลกฺโข เอโส, มหาราช, สตภาควสฺสโกฏิโยติ สตภาคา สตโกฏฺฐาสา วสฺสโกฏิโย, มหาราช, นิรเย ปจฺจนฺตานํ สตฺตานํ อายุโน เอโส ลกฺโข เอโส ปริจฺเฉโทติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทสทสกํ สตํ นาม, ทส สตานิ สหสฺสํ นาม, ทสทสสหสฺสานิ สตสหสฺสํ นาม, สตสตสหสฺสานิ โกฏิ นาม, ตาสํ โกฏีนํ วเสน สตสหสฺสวสฺสโกฏิโย สตภาคา วสฺสโกฏิโยฯ สา จ โข เนรยิกานํเยว วสฺสคณนาวเสน เวทิตพฺพา, น มนุสฺสานํ, เทวานํ วาฯ อีทิสานิ อเนกานิ วสฺสโกฏิสตสหสฺสานิ เนรยิกานํ อายุฯ เตนาห ‘‘โกฏิสตสหสฺสานิ, นิรเย ปจฺจเร ชนา’’ติฯ

ยาทิเสน ปน ปาเปน สตฺตา เอวํ นิรเยสุ ปจฺจนฺติ , ตํ นิคมนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐี จ ทุสฺสีลา, เย จ อริยูปวาทิโน’’ติ วุตฺตํฯ เวทิสฺสนฺติ อนุภวิสฺสํฯ

[698-706] เอวํ อายติํ อตฺตนา อนุภวิตพฺพํ ปาปผลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘เกน เต พฺรหฺมจริเยน , อานุภาโว อยํ ตวา’’ติ รญฺญา ปุจฺฉิตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ตํ สรเณสุ เจว สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปตุกาโม ‘‘ตํ สุโณหิ มหาราชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สีเลสุโปสเถ รตาติ นิจฺจสีเลสุ จ อุโปสถสีเลสุ จ อภิรตาฯ อทาติ อทาสิฯ ตํ ธมฺมนฺติ ตํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ อมตปทญฺจฯ

[709-12] เอวํ เปเตน สรเณสุ สีเลสุ จ สมาทปิโต ราชา ปสนฺนมานโส เตน อตฺตโน กตํ อุปการํ ตาว กิตฺเตตฺวา สรณาทีสุ ปติฏฺฐหนฺโต ‘‘อตฺถกาโม’’ติอาทิกา ติสฺโส คาถา วตฺวา ปุพฺเพ อตฺตนา คหิตาย ปาปิกาย ทิฏฺฐิยา ปฏินิสฺสฏฺฐภาวํ ปกาเสนฺโต ‘‘โอผุณามี’’ติ คาถมาหฯ

ตตฺถ โอผุณามิ มหาวาเตติ มหนฺเต วาเต วายนฺเต ภุสํ วิย ตํ ปาปกํ ทิฏฺฐิํ, ยกฺข, ตว ธมฺมเทสนาวาเต โอผุณามิ นิทฺธุนามิฯ นทิยา วา สีฆคามิยาติ สีฆโสตาย มหานทิยา วา ติณกฏฺฐปณฺณกสฏํ วิย ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ ปวาเหมีติ อธิปฺปาโยฯ วมามิ ปาปิกํ ทิฏฺฐินฺติ มม มโนมุขคตํ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ อุจฺฉฑฺฑยามิฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘พุทฺธานํ สาสเน รโต’’ติฯ ยสฺมา เอกํเสน อมตาวเห พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สาสเน รโต อภิรโต, ตสฺมา ตํ ทิฏฺฐิสงฺขาตํ วิสํ วมามีติ โยชนาฯ

[713] ติ โอสานคาถา สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตาฯ ตตฺถ ปาโมกฺโขติปาจีนทิสาภิมุโข หุตฺวาฯ รถมารุหีติ ราชา คมนสชฺชํ อตฺตโน ราชรถํ อภิรุหิ, อารุยฺห ยกฺขานุภาเวน ตํ ทิวสเมว อตฺตโน นครํ ปตฺวา ราชภวนํ ปาวิสิฯ โส อปเรน สมเยน อิมํ ปวตฺติํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ, ภิกฺขู ตํ เถรานํ อาโรเจสุํ, เถรา ตติยสงฺคีติยํ สงฺคหํ อาโรเปสุํฯ

นนฺทกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. เรวตีเปตวตฺถุวณฺณนา

[714-36] อุฏฺเฐหิ , เรวเต, สุปาปธมฺเมติ อิทํ เรวตีเปตวตฺถุฯ ตํ ยสฺมา เรวตีวิมานวตฺถุนา นิพฺพิเสสํ, ตสฺมา ยเทตฺถ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ คาถาสุ จ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุวณฺณนายํ (วิ. ว. อฏฺฐ. 860 เรวตีวิมานวณฺณนา) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิทญฺหิ นนฺทิยสฺส เทวปุตฺตสฺส วเสน วิมานวตฺถุปาฬิยํ สงฺคหํ อาโรปิตมฺปิ เรวตีปฏิพทฺธาย คาถาย วเสน ‘‘เรวตีเปตวตฺถุ’’นฺติ เปตวตฺถุปาฬิยมฺปิ สงฺคหํ อาโรปิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เรวตีเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อุจฺฉุเปตวตฺถุวณฺณนา

อิทํ มม อุจฺฉุวนํ มหนฺตนฺติ อิทํ อุจฺฉุเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ เวฬุวเน วิหรนฺเต อญฺญตโร ปุริโส อุจฺฉุกลาปํ ขนฺเธ กตฺวา เอกํ อุจฺฉุํ ขาทนฺโต คจฺฉติฯ อถ อญฺญตโร อุปาสโก สีลวา กลฺยาณธมฺโม พาลทารเกน สทฺธิํ ตสฺส ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต คจฺฉติฯ ทารโก อุจฺฉุํ ปสฺสิตฺวา ‘‘เทหี’’ติ ปโรทติฯ อุปาสโก ทารกํ ปโรทนฺตํ ทิสฺวา ตํ ปุริสํ สงฺคณฺหนฺโต เตน สทฺธิํ สลฺลาปมกาสิฯ โส ปน ปุริโส เตน สทฺธิํ น กิญฺจิ อาลปิ, ทารกสฺส อุจฺฉุขณฺฑมฺปิ นาทาสิฯ อุปาสโก ตํ ทารกํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อยํ ทารโก อติวิย โรทติ, อิมสฺส เอกํ อุจฺฉุขณฺฑํ เทหี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา โส ปุริโส อสหนฺโต ปฏิหตจิตฺตํ อุปฏฺฐเปตฺวา อนาทรวเสน เอกํ อุจฺฉุลฏฺฐิํ ปิฏฺฐิโต ขิปิฯ

โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา จิรํ ปริภาวิตสฺส โลภสฺส วเสน เปเตสุ นิพฺพตฺติ, ตสฺส ผลํ นาม สกกมฺมสริกฺขกํ โหตีติ อฏฺฐกรีสมตฺตํ ฐานํ อวตฺถรนฺตํ อญฺชนวณฺณํ มุสลทณฺฑปริมาเณหิ อุจฺฉูหิ ฆนสญฺฉนฺนํ มหนฺตํ อุจฺฉุวนํ นิพฺพตฺติฯ ตสฺมิํ ขาทิตุกามตาย ‘‘อุจฺฉุํ คเหสฺสามี’’ติ อุปคตมตฺเต ตํ อุจฺฉู อภิหนนฺติ, โส เตน ปุจฺฉิโต ปตติฯ