เมนู

4. มหาวคฺโค

1. อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุวณฺณนา

เวสาลี นาม นครตฺถิ วชฺชีนนฺติ อิทํ อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ เชตวเน วิหรนฺเต อมฺพสกฺกโร นาม ลิจฺฉวิราชา มิจฺฉาทิฏฺฐิโก นตฺถิกวาโท เวสาลิยํ รชฺชํ กาเรสิฯ เตน จ สมเยน เวสาลินคเร อญฺญตรสฺส วาณิชสฺส อาปณสมีเป จิกฺขลฺลํ โหติ, ตตฺถ พหู ชนา อุปฺปติตฺวา อติกฺกมนฺตา กิลมนฺติ, เกจิ กทฺทเมน ลิมฺปนฺติฯ ตํ ทิสฺวา โส วาณิโช ‘‘มา อิเม มนุสฺสา กลลํ อกฺกมิํสู’’ติ อปคตทุคฺคนฺธํ สงฺขวณฺณปฏิภาคํ โคสีสฏฺฐิํ อาหราเปตฺวา นิกฺขิปาเปสิฯ ปกติยา จ สีลวา อโหสิ อกฺโกธโน สณฺหวาโจ, ปเรสญฺจ ยถาภูตํ คุณํ กิตฺเตติฯ

โส เอกสฺมิํ ทิวเส อตฺตโน สหายสฺส นฺหายนฺตสฺส ปมาเทน อโนโลเกนฺตสฺส นิวาสนวตฺถํ กีฬาธิปฺปาเยน อปนิธาย ตํ ทุกฺขาเปตฺวา อทาสิฯ ภาคิเนยฺโย ปนสฺส โจริกาย ปรเคหโต ภณฺฑํ อาหริตฺวา ตสฺเสว อาปเณ นิกฺขิปิฯ ภณฺฑสามิกา วีมํสนฺตา ภณฺเฑน สทฺธิํ ตสฺส ภาคิเนยฺยํ ตญฺจ รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา ‘‘อิมสฺส สีสํ ฉินฺทถ, ภาคิเนยฺยํ ปนสฺส สูเล อาโรเปถา’’ติ อาณาเปสิฯ ราชปุริสา ตถา อกํสุฯ โส กาลํ กตฺวา ภุมฺมเทเวสุ อุปฺปชฺชิฯ โส โคสีเสน เสตุโน กตตฺตา เสตวณฺณํ ทิพฺพํ มโนชวํ อสฺสาชานียํ ปฏิลภิ, คุณวนฺตานํ วณฺณกถเนน ตสฺส คตฺตโต ทิพฺพคนฺโธ วายติ, สาฏกสฺส ปน อปนิหิตตฺตา นคฺโค อโหสิฯ โส อตฺตนา ปุพฺเพ กตกมฺมํ โอโลเกนฺโต ตทนุสาเรน อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ สูเล อาโรปิตํ ทิสฺวา กรุณาย โจทิยมาโน มโนชวํ อสฺสํ อภิรุหิตฺวา อฑฺฒรตฺติสมเย ตสฺส สูลา โรปิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา อวิทูเร ฐิโต ‘‘ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโย’’ติ ทิวเส ทิวเส วทติฯ

เตน จ สมเยน อมฺพสกฺกโร ราชา หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อญฺญตรสฺมิํ เคเห วาตปานํ วิวริตฺวา ราชวิภูติํ ปสฺสนฺติํ เอกํ อิตฺถิํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ปจฺฉาสเน นิสินฺนสฺส ปุริสสฺส ‘‘อิมํ ฆรํ อิมญฺจ อิตฺถิํ อุปธาเรหี’’ติ สญฺญํ ทตฺวา อนุกฺกเมน อตฺตโน ราชเคหํ ปวิฏฺโฐ ตํ ปุริสํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ, ภเณ, ตสฺสา อิตฺถิยา สสามิกภาวํ วา อสามิกภาวํ วา ชานาหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา ตสฺสา สสามิกภาวํ ญตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตสฺสา อิตฺถิยา ปริคฺคหณูปายํ จินฺเตนฺโต ตสฺสา สามิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอหิ, ภเณ, มํ อุปฏฺฐาหี’’ติ อาหฯ โส อนิจฺฉนฺโตปิ ‘‘ราชา อตฺตโน วจนํ อกโรนฺเต มยิ ราชทณฺฑํ กเรยฺยา’’ติ ภเยน ราชุปฏฺฐานํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ทิวเส ทิวเส ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉติฯ ราชาปิ ตสฺส ภตฺตเวตนํ ทาเปตฺวา กติปยทิวสาติกฺกเมน ปาโตว อุปฏฺฐานํ อาคตํ เอวมาห – ‘‘คจฺฉ, ภเณ, อมุมฺหิ ฐาเน เอกา โปกฺขรณี อตฺถิ, ตโต อรุณวณฺณมตฺติกํ รตฺตุปฺปลานิ จ อาเนหิ, สเจ อชฺเชว นาคจฺเฉยฺยาสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติฯ ตสฺมิญฺจ คเต ทฺวารปาลํ อาห – ‘‘อชฺช อนตฺถงฺคเต เอว สูริเย สพฺพทฺวารานิ ถเกตพฺพานี’’ติฯ

สา จ โปกฺขรณี เวสาลิยา ติโยชนมตฺถเก โหติ, ตถาปิ โส ปุริโส มรณภยตชฺชิโต วาตเวเคน ปุพฺพณฺเหเยว ตํ โปกฺขรณิํ สมฺปาปุณิฯ ‘‘สา จ โปกฺขรณี อมนุสฺสปริคฺคหิตา’’ติ ปเคว สุตตฺตา ภเยน โส ‘‘อตฺถิ นุ โข เอตฺถ โกจิ ปริสฺสโย’’ติ สมนฺตโต อนุปริยายติฯ ตํ ทิสฺวา โปกฺขรณิปาลโก อมนุสฺโส กรุณายมานรูโป มนุสฺสรูเปน อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กิมตฺถํ, โภ ปุริส, อิธาคโตสี’’ติ อาหฯ โส ตสฺส ตํ ปวตฺติํ กเถสิฯ โส ‘‘ยทิ เอวํ ยาวทตฺถํ คณฺหาหี’’ติ อตฺตโน ทิพฺพรูปํ ทสฺเสตฺวา อนฺตรธายิฯ

โส ตตฺถ อรุณวณฺณมตฺติกํ รตฺตุปฺปลานิ จ คเหตฺวา อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย นครทฺวารํ สมฺปาปุณิฯ ตํ ทิสฺวา ทฺวารปาโล ตสฺส วิรวนฺตสฺเสว ทฺวารํ ถเกสิฯ โส ถกิเต ทฺวาเร ปเวสนํ อลภนฺโต ทฺวารสมีเป สูเล อาโรปิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ‘‘เอเต มยิ อนตฺถงฺคเต เอว สูริเย อาคเต วิรวนฺเต เอวํ ทฺวารํ ถเกสุํฯ

‘อหํ กาเลเยว อาคโต, มม ทาโส นตฺถี’ติ ตยาปิ ญาตํ โหตู’’ติ สกฺขิมกาสิฯ ตํ สุตฺวา โส อาห ‘‘อหํ สูเล อาวุโต วชฺโฌ มรณาภิมุโข, กถํ ตว สกฺขิ โหมิฯ เอโก ปเนตฺถ เปโต มหิทฺธิโก มม สมีปํ อาคมิสฺสติ, ตํ สกฺขิํ กโรหี’’ติฯ ‘‘กถํ ปน โส มยา ทฏฺฐพฺโพ’’ติ? อิเธว ตฺวํ ติฏฺฐ, ‘‘สยเมว ทกฺขิสฺสสี’’ติฯ โส ตตฺถ ฐิโต มชฺฌิมยาเม ตํ เปตํ อาคตํ ทิสฺวา สกฺขิํ อกาสิฯ วิภาตาย จ รตฺติยา รญฺญา ‘‘มม อาณา ตยา อติกฺกนฺตา, ตสฺมา ราชทณฺฑํ เต กริสฺสามี’’ติ วุตฺเต, เทว, มยา ตว อาณา นาติกฺกนฺตา, อนตฺถงฺคเต เอว สูริเย อหํ อิธาคโตติฯ ตตฺถ โก เต สกฺขีติ? โส ตสฺส สูลาวุตสฺส ปุริสสฺส สนฺติเก อาคจฺฉนฺตํ นคฺคเปตํ ‘‘สกฺขี’’ติ นิทฺทิสิตฺวา ‘‘กถเมตํ อมฺเหหิ สทฺธาตพฺพ’’นฺติ รญฺญา วุตฺเต ‘‘อชฺช รตฺติยํ ตุมฺเหหิ สทฺธาตพฺพํ ปุริสํ มยา สทฺธิํ เปเสถา’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา ราชา สยเมว เตน สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา ฐิโต เปเตน จ ตตฺถาคนฺตฺวา ‘‘ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโย’’ติ วุตฺเต ตํ ‘‘เสยฺยา นิสชฺชา นยิมสฺส อตฺถี’’ติอาทินา ปญฺจหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิฯ อิทานิ อาทิโต ปน ‘‘เวสาลิ นาม นครตฺถิ วชฺชีน’’นฺติ คาถา ตาสํ สมฺพนฺธทสฺสนตฺถํ สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตา –

[517]

‘‘เวสาลี นาม นครตฺถิ วชฺชีนํ, ตตฺถ อหุ ลิจฺฉวิ อมฺพสกฺกโร;

ทิสฺวาน เปตํ นครสฺส พาหิรํ, ตตฺเถว ปุจฺฉิตฺถ ตํ การณตฺถิโกฯ

[518]

‘‘เสยฺยา นิสชฺชา นยิมสฺส อตฺถิ, อภิกฺกโม นตฺถิ ปฏิกฺกโม จ;

อสิตปีตขายิตวตฺถโภคา, ปริจารณา สาปิ อิมสฺส นตฺถิฯ

[519]

‘‘เย ญาตกา ทิฏฺฐสุตา สุหชฺชา, อนุกมฺปกา ยสฺส อเหสุํ ปุพฺเพ;

ทฏฺฐุมฺปิ เต ทานิ น ตํ ลภนฺติ, วิราชิตโต หิ ชเนน เตนฯ

[520]

‘‘น โอคฺคตตฺตสฺส ภวนฺติ มิตฺตา, ชหนฺติ มิตฺตา วิกลํ วิทิตฺวา;

อตฺถญฺจ ทิสฺวา ปริวารยนฺติ, พหู มิตฺตา อุคฺคตตฺตสฺส โหนฺติฯ

[521]

‘‘นิหีนตฺโต สพฺพโภเคหิ กิจฺโฉ, สมฺมกฺขิโต สมฺปริภินฺนคตฺโต;

อุสฺสาวพินฺทูว ปลิมฺปมานา, อชฺช สุเว ชีวิตสฺสูปโรโธฯ

[522]

‘‘เอตาทิสํ อุตฺตมกิจฺฉปฺปตฺตํ,

อุตฺตาสิตํ ปุจิมนฺทสฺส สูเล;

อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน วเทสิ ยกฺข,

‘ชีว โภ ชีวิตเมว เสยฺโย’’’ติฯ

[517] ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ เวสาลิยํฯ นครสฺส พาหิรนฺติ นครสฺส พหิ ภวํ, เวสาลินครสฺส พหิ เอว ชาตํ ปวตฺตํ สมฺพนฺธํฯ ตตฺเถวาติ ยตฺถ ตํ ปสฺสิ, ตตฺเถว ฐาเนฯ นฺติ ตํ เปตํฯ การณตฺถิโกติ ‘‘ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโย’’ติ วุตฺตอตฺถสฺส การเณน อตฺถิโก หุตฺวาฯ

[518] เสยฺยา นิสชฺชา นยิมสฺส อตฺถีติ ปิฏฺฐิปสารณลกฺขณา เสยฺยา, ปลฺลงฺกาภุชนลกฺขณา นิสชฺชา จ อิมสฺส สูเล อาโรปิตปุคฺคลสฺส นตฺถิฯ อภิกฺกโม นตฺถิ ปฏิกฺกโม จาติ อภิกฺกมาทิลกฺขณํ อปฺปมตฺตกมฺปิ คมนํ อิมสฺส นตฺถิฯ ปริจาริกา สาปีติ ยา อสิตปีตขายิตวตฺถปริโภคาทิลกฺขณา อินฺทฺริยานํ ปริจารณา, สาปิ อิมสฺส นตฺถิฯ ‘‘ปริหรณา สาปี’’ติ วา ปาโฐ, อสิตาทิปริโภควเสน อินฺทฺริยานํ ปริหรณา, สาปิ อิมสฺส นตฺถิ วิคตชีวิตตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘ปริจารณา สาปี’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ

[519] ทิฏฺฐสุตา สุหชฺชา, อนุกมฺปกา ยสฺส อเหสุํ ปุพฺเพติ สนฺทิฏฺฐสหายา เจว อทิฏฺฐสหายา จ ยสฺส มิตฺตา อนุทฺทยาวนฺโต เย อสฺส อิมสฺส ปุพฺเพ อเหสุํฯ ทฏฺฐุมฺปีติ ปสฺสิตุมฺปิ น ลภนฺติ, กุโต สห วสิตุนฺติ อตฺโถฯ วิราชิตตฺโตติ ปริจฺจตฺตสภาโวฯ ชเนน เตนาติ เตน ญาติอาทิชเนนฯ

[520] น โอคฺคตตฺตสฺส ภวนฺติ มิตฺตาติ อปคตวิญฺญาณสฺส มตสฺส มิตฺตา นาม น โหนฺติ ตสฺส มิตฺเตหิ กาตพฺพกิจฺจสฺส อติกฺกนฺตตฺตาฯ ชหนฺติ มิตฺตา วิกลํ วิทิตฺวาติ มโต ตาว ติฏฺฐตุ, ชีวนฺตมฺปิ โภควิกลํ ปุริสํ วิทิตฺวา ‘‘น อิโต กิญฺจิ คยฺหูปค’’นฺติ มิตฺตา ปชหนฺติฯ อตฺถญฺจ ทิสฺวา ปริวารยนฺตีติ ตสฺส ปน สนฺตกํ อตฺถํ ธนํ ทิสฺวา ปิยวาทิโน มุขุลฺโลกิกา หุตฺวา ตํ ปริวาเรนฺติฯ พหู มิตฺตา อุคฺคตตฺตสฺส โหนฺตีติ วิภวสมฺปตฺติยา อุคฺคตสภาวสฺส สมิทฺธสฺส พหู อเนกา มิตฺตา โหนฺติ, อยํ โลกิยสภาโวติ อตฺโถฯ

[521] นิหีนตฺโต สพฺพโภเคหีติ สพฺเพหิ อุปโภคปริโภควตฺถูหิ ปริหีนตฺโตฯ กิจฺโฉติ ทุกฺขิโตฯ สมฺมกฺขิโตติ รุหิเรหิ สมฺมกฺขิตสรีโรฯ สมฺปริภินฺนคตฺโตติ สูเลน อพฺภนฺตเร วิทาลิตคตฺโตฯ อุสฺสาวพินฺทูว ปลิมฺปมาโนติ ติณคฺเค ลิมฺปมานอุสฺสาวพินฺทุสทิโสฯ อชฺช สุเวติ อชฺช วา สุเว วา อิมสฺส นาม ปุริสสฺส ชีวิตสฺส อุปโรโธ นิโรโธ, ตโต อุทฺธํ นปฺปวตฺตตีติ อตฺโถฯ

[522] อุตฺตาสิตนฺติ อาวุตํ อาโรปิตํฯ ปุจิมนฺทสฺส สูเลติ นิมฺพรุกฺขสฺส ทณฺเฑน กตสูเล เกน วณฺเณนาติ เกน การเณนฯ ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโยติ, โภ ปุริส, ชีวฯ กสฺมา? สูลํ อาโรปิตสฺสาปิ หิ เต อิธ ชีวิตเมว อิโต จุตสฺส ชีวิตโต สตภาเคน สหสฺสภาเคน เสยฺโย สุนฺทรตโรติฯ

เอวํ เตน รญฺญา ปุจฺฉิโต โส เปโต อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสนฺโต –

[523]

‘‘สาโลหิโต เอส อโหสิ มยฺหํ, อหํ สรามิ ปุริมาย ชาติยา;

ทิสฺวา จ เม การุญฺญมโหสิ ราช, มา ปาปธมฺโม นิรยํ ปตายํฯ

[524]

‘‘อิโต จุโต ลิจฺฉวิ เอส โปโส, สตฺถุสฺสทํ นิรยํ โฆรรูปํ;

อุปปชฺชติ ทุกฺกฏกมฺมการี, มหาภิตาปํ กฏุกํ ภยานกํฯ

[525]

‘‘อเนกภาเคน คุเณน เสยฺโย, อยเมว สูโล นิรเยน เตน;

เอกนฺตทุกฺขํ กฏุกํ ภยานกํ, เอกนฺตติพฺพํ นิรยํ ปตายํฯ

[526]

‘‘อิทญฺจ สุตฺวา วจนํ มเมโส, ทุกฺขูปนีโต วิชเหยฺย ปาณํ;

ตสฺมา อหํ สนฺติเก น ภณามิ, มา เมกโต ชีวิตสฺสูปโรโธ’’ติฯ –

จตสฺโส คาถา อภาสิฯ

[523] ตตฺถ สาโลหิโต สมานโลหิโต โยนิสมฺพนฺเธน สมฺพนฺโธ, ญาตโกติ อตฺโถฯ ปุริมาย ชาติยาติ ปุริมตฺตภาเวฯ มา ปาปธมฺโม นิรยํ ปตายนฺติ อยํ ปาปธมฺโม ปุริโส นิรยํ มา ปติ, มา นิรยํ อุปปชฺชีติ อิมํ ทิสฺวา เม การุญฺญํ อโหสีติ โยชนาฯ

[524] สตฺตุสฺสทนฺติ ปาปการีหิ สตฺเตหิ อุสฺสนฺนํ, อถ วา ปญฺจวิธพนฺธนํ, มุเข ตตฺตโลหเสจนํ, องฺคารปพฺพตาโรปนํ, โลหกุมฺภิปกฺเขปนํ, อสิปตฺตวนปฺปเวสนํ, เวตฺตรณิยํ สโมตรณํ, มหานิรเย ปกฺเขโปติฯ อิเมหิ สตฺตหิ ปญฺจวิธพนฺธนาทีหิ ทารุณการเณหิ อุสฺสนฺนํ, อุปรูปริ นิจิตนฺติ อตฺโถฯ มหาภิตาปนฺติ มหาทุกฺขํ, มหาอคฺคิสนฺตาปํ วาฯ กฏุกนฺติ อนิฏฺฐํฯ ภยานกนฺติ ภยชนกํฯ

[525] อเนกภาเคน คุเณนาติ อเนกโกฏฺฐาเสน อานิสํเสนฯ อยเมว สูโล นิรเยน เตนาติ ตโต อิมสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตโต นิรยโต อยเมว สูโล เสยฺโยติฯ

นิสฺสกฺเก หิ อิทํ กรณวจนํฯ เอกนฺต ติพฺพนฺติ เอกนฺเตเนว ติขิณทุกฺขํ, นิยตมหาทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ

[526] อิทญฺจ สุตฺวา วจนํ มเมโสติ ‘‘อิโต จุโต’’ติอาทินา วุตฺตํ มม วจนํ สุตฺวา เอโส ปุริโส ทุกฺขูปนีโต มม วจเนน นิรยทุกฺขํ อุปนีโต วิย หุตฺวาฯ วิชเหยฺย ปาณนฺติ อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจเชยฺยฯ ตสฺมาติ เตน การเณนฯ มา เมกโตติ ‘‘มยา เอกโต อิมสฺส ปุริสสฺส ชีวิตสฺส อุปโรโธ มา โหตู’’ติ อิมสฺส สนฺติเก อิทํ วจนํ อหํ น ภณามิ, อถ โข ‘‘ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโย’’ติ อิทเมว ภณามีติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ เปเตน อตฺตโน อธิปฺปาเย ปกาสิเต ปุน ราชา เปตสฺส ปวตฺติํ ปุจฺฉิตุํ โอกาสํ กโรนฺโต อิมํ คาถมาห –

[527]

‘‘อญฺญาโต เอโส ปุริสสฺส อตฺโถ, อญฺญมฺปิ อิจฺฉามเส ปุจฺฉิตุํ ตุวํ;

โอกาสกมฺมํ สเจ โน กโรสิ, ปุจฺฉาม ตํ โน น จ กุชฺฌิตพฺพ’’นฺติฯ

[528]

‘‘อทฺธา ปฏิญฺญา เม ตทา อหุ, นาจิกฺขณา อปฺปสนฺนสฺส โหติ;

อกามา สทฺเธยฺยวโจติ กตฺวา, ปุจฺฉสฺสุ มํ กามํ ยถา วิสยฺห’’นฺติฯ –

อิมา รญฺโญ เปตสฺส จ วจนปฏิวจนคาถาฯ

[527] ตตฺถ อญฺญาโตติ อวคโตฯ อิจฺฉามเสติ อิจฺฉามฯ โนติ อมฺหากํฯ น จ กุชฺฌิตพฺพนฺติ ‘‘อิเม มนุสฺสา ยํกิญฺจิ ปุจฺฉนฺตี’’ติ โกโธ น กาตพฺโพฯ

[528] อทฺธาติ เอกํเสนฯ ปฏิญฺญา เมติ ญาณวเสน มยฺหํ ‘‘ปุจฺฉสฺสู’’ติ ปฏิญฺญา, โอกาสทานนฺติ อตฺโถฯ

ตทา อหูติ ตสฺมิํ กาเล ปฐมทสฺสเน อโหสิฯ นาจิกฺขณา อปฺปสนฺนสฺส โหตีติ อกถนา อปฺปสนฺนสฺส โหติฯ ปสนฺโน เอว หิ ปสนฺนสฺส กิญฺจิ กเถติฯ ตฺวํ ปน ตทา มยิ อปฺปสนฺโน, อหญฺจ ตยิ, เตน ปฏิชานิตฺวา กเถตุกาโม นาโหสิฯ อิทานิ ปนาหํ ตุยฺหํ อกามา สทฺเธยฺยวโจ อกาโม เอว สทฺธาตพฺพวจโน อิติ กตฺวา อิมินา การเณน ปุจฺฉสฺสุ มํ กามํ ยถา วิสยฺหนฺติ ตฺวํ ยถา อิจฺฉสิ, ตมตฺถํ มํ ปุจฺฉสฺสุฯ อหํ ปน ยถา วิสยฺหํ ยถา มยฺหํ สหิตุํ สกฺกา, ตถา อตฺตโน ญาณพลานุรูปํ กเถสฺสามีติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ เปเตน ปุจฺฉนาย โอกาเส กเต ราชา –

[529]

‘‘ยํ กิญฺจหํ จกฺขุนา ปสฺสิสามิ,

สพฺพมฺปิ ตาหํ อภิสทฺทเหยฺยํ;

ทิสฺวาว ตํ โนปิ เจ สทฺทเหยฺยํ,

กเรยฺยาสิ เม ยกฺข นิยสฺสกมฺม’’นฺติฯ –

คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – อหํ ยํ กิญฺจิเทว จกฺขุนา ปสฺสิสฺสามิ, ตํ สพฺพมฺปิ ตเถว อหํ อภิสทฺทเหยฺยํ, ตํ ปน ทิสฺวาว ตํ วจนํ โนปิ เจ สทฺทเหยฺยํฯ ยกฺข, มยฺหํ นิยสฺสกมฺมํ นิคฺคหกมฺมํ กเรยฺยาสีติฯ อถ วา ยํ กิญฺจหํ จกฺขุนา ปสฺสิสฺสามีติ อหํ ยํ กิญฺจิเทว จกฺขุนา ปสฺสิสฺสามิ อจกฺขุโคจรสฺส อทสฺสนโตฯ สพฺพมฺปิ ตาหํ อภิสทฺทเหยฺยนฺติ สพฺพมฺปิ เต อหํ ทิฏฺฐํ สุตํ อญฺญํ วา อภิสทฺทเหยฺยํฯ ตาทิโส หิ มยฺหํ ตยิ อภิปฺปสาโทติ อธิปฺปาโยฯ ปจฺฉิมปทสฺส ปน ยถาวุตฺโตว อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา เปโต –

[530]

‘‘สจฺจปฺปฏิญฺญา ตว เมสา โหตุ, สุตฺวาน ธมฺมํ ลภ สุปฺปสาทํ;

อญฺญตฺถิโก โน จ ปทุฏฺฐจิตฺโต, ยํ เต สุตํ อสุตญฺจาปิ ธมฺมํ;

สพฺพมฺปิ อกฺขิสฺสํ ยถา ปชาน’’นฺติฯ – คาถมาห ; อิโต ปรํ –

[531]

‘‘เสเตน อสฺเสน อลงฺกเตน, อุปยาสิ สูลาวุตกสฺส สนฺติเก;

ยานํ อิทํ อพฺภุตํ ทสฺสเนยฺยํ, กิสฺเสตํ กมฺมสฺส อยํ วิปาโกติฯ

[532]

‘‘เวสาลิยา นครสฺส มชฺเฌ, จิกฺขลฺลมคฺเค นรกํ อโหสิ;

โคสีสเมกาหํ ปสนฺนจิตฺโต, เสตํ คเหตฺวา นรกสฺมิํ นิกฺขิปิํฯ

[533]

‘‘เอตสฺมิํ ปาทานิ ปติฏฺฐเปตฺวา, มยญฺจ อญฺเญ จ อติกฺกมิมฺหา;

ยานํ อิทํ อพฺภุตํ ทสฺสเนยฺยํ, ตสฺเสว กมฺมสฺส อยํ วิปาโกติฯ

[534]

‘‘วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสติ, คนฺโธ จ เต สพฺพทิสา ปวายติ;

ยกฺขิทฺธิปตฺโตสิ มหานุภาโว, นคฺโค จาสิ กิสฺส อยํ วิปาโกติฯ

[535]

‘‘อกฺโกธโน นิจฺจปสนฺนจิตฺโต, สณฺหาหิ วาจาหิ ชนํ อุเปมิ;

ตสฺเสว กมฺมสฺส อยํ วิปาโก, ทิพฺโพ เม วณฺโณ สตตํ ปภาสติฯ

[536]

‘‘ยสญฺจ กิตฺติญฺจ ธมฺเม ฐิตานํ, ทิสฺวาน มนฺเตมิ ปสนฺนจิตฺโต;

ตสฺเสว กมฺมสฺส อยํ วิปาโก, ทิพฺโพ เม คนฺโธ สตตํ ปวายติฯ

[537]

‘‘สหายานํ ติตฺถสฺมิํ นฺหายนฺตานํ, ถเล คเหตฺวา นิทหิสฺส ทุสฺสํ;

ขิฑฺฑตฺถิโก โน จ ปทุฏฺฐจิตฺโต, เตนมฺหิ นคฺโค กสิรา จ วุตฺตีติฯ

[538]

‘‘โย กีฬมาโน ปกโรติ ปาปํ, ตสฺเสทิสํ กมฺมวิปากมาหุ;

อกีฬมาโน ปน โย กโรติ, กิํ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากมาหูติฯ

[539]

‘‘เย ทุฏฺฐสงฺกปฺปมนา มนุสฺสา, กาเยน วาจาย จ สํกิลิฏฺฐา;

กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, อสํสยํ เต นิรยํ อุเปนฺติฯ

[540]

‘‘อปเร ปน สุคติมาสมานา, ทาเน รตา สงฺคหิตตฺตภาวา;

กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, อสํสยํ เต สุคติํ อุเปนฺตี’’ติฯ –

เตสํ อุภินฺนํ วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติฯ

[530] ตตฺถ สจฺจปฺปฏิญฺญา ตว เมสา โหตูติ ‘‘สพฺพมฺปิ ตาหํ อภิสทฺทเหยฺย’’นฺติ ตว เอสา ปฏิญฺญา มยฺหํ สจฺจํ โหตุฯ สุตฺวาน ธมฺมํ ลภ สุปฺปสาทนฺติ มยา วุจฺจมานํ ธมฺมํ สุตฺวา สุนฺทรํ ปสาทํ ลภสฺสุฯ อญฺญตฺถิโกติ อาชานนตฺถิโกฯ ยถา ปชานนฺติ ยถา อญฺโญปิ ปชานนฺโต, ‘‘ยถาปิ ญาต’’นฺติ วา มยา ยถา ญาตนฺติ อตฺโถฯ

[531] กิสฺเสตํ กมฺมสฺส อยํ วิปาโกติ กิสฺเสตํ กิสฺส นาม เอตํ, กิสฺส กมฺมสฺส อยํ วิปาโกฯ เอตนฺติ วา นิปาตมตฺตํ, กิสฺส กมฺมสฺสาติ โยชนาฯ ‘‘กิสฺส เต’’ติ จ เกจิ ปฐนฺติฯ

[532-33] จิกฺขลฺลมคฺเคติ จิกฺขลฺลวติ ปถมฺหิฯ นรกนฺติ อาวาฏํฯ เอกาหนฺติ เอกํ อหํฯ นรกสฺมิํ นิกฺขิปินฺติ ยถา กทฺทโม น อกฺกมียติ, เอวํ ตสฺมิํ จิกฺขลฺลาวาเฏ ฐเปสิํฯ ตสฺสาติ ตสฺส โคสีเสน เสตุกรณสฺสฯ

[536-7] ธมฺเม ฐิตานนฺติ ธมฺมจารีนํ สมจารีนํฯ มนฺเตมีติ กเถมิ กิตฺตยามิฯ ขิฑฺฑตฺถิโกติ หสาธิปฺปาโยฯ โน จ ปทุฏฺฐจิตฺโตติ ทุสฺสสามิเก น ทูสิตจิตฺโต, น อวหรณาธิปฺปาโย นาปิ วินาสาธิปฺปาโยติ อตฺโถฯ

[538] อกีฬมาโนติ อขิฑฺฑาธิปฺปาโย, โลภาทีหิ ทูสิตจิตฺโตฯ กิํ ตสฺส กมฺมสฺส วิปากมาหูติ ตสฺส ตถา กตสฺส ปาปกมฺมสฺส กีว กฏุกํ ทุกฺขวิปากํ ปณฺฑิตา อาหุฯ

[539-40] ทุฏฺฐสงฺกปฺปมนาติ กามสงฺกปฺปาทิวเสน ทูสิตมโนวิตกฺกา, เอเตน มโนทุจฺจริตมาหฯ กาเยน วาจาย จ สํกิลิฏฺฐาติ ปาณาติปาตาทิวเสน กายวาจาหิ มลินาฯ อาสมานาติ อาสีสมานา ปตฺถยมานาฯ

เอวํ เปเตน สงฺเขเปเนว กมฺมผเลสุ วิภชิตฺวา ทสฺสิเตสุ ตํ อสทฺทหนฺโต ราชา –

[541]

‘‘ตํ กินฺติ ชาเนยฺยมหํ อเวจฺจ, กลฺยาณปาปสฺส อยํ วิปาโก;

กิํ วาหํ ทิสฺวา อภิสทฺทเหยฺยํ, โก วาปิ มํ สทฺทหาเปยฺย เอต’’นฺติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ ตํ กินฺติ ชาเนยฺยมหํ อเวจฺจาติ โยยํ ตยา ‘‘เย ทุฏฺฐสงฺกปฺปมนา มนุสฺสา, กาเยน วาจาย จ สํกิลิฏฺฐา’’ติอาทินาฯ

‘‘อปเร ปน สุคติมาสมานา’’ติอาทินา จ กลฺยาณสฺส ปาปสฺส จ กมฺมสฺส วิปาโก วิภชิตฺวา วุตฺโต, ตํ กินฺติ เกน การเณน อหํ อเวจฺจ อปรปจฺจยภาเวน สทฺทเหยฺยํฯ กิํ วาหํ ทิสฺวา อภิสทฺทเหยฺยนฺติ กีทิสํ วา ปนาหํ ปจฺจกฺขภูตํ นิทสฺสนํ ทิสฺวา ปฏิสทฺทเหยฺยํฯ โก วาปิ มํ สทฺทหาเปยฺย เอตนฺติ โก วา วิญฺญู ปุริโส ปณฺฑิโต เอตมตฺถํ มํ สทฺทหาเปยฺย, ตํ กเถหีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา เปโต การเณน ตมตฺถํ ตสฺส ปกาเสนฺโต –

[542]

‘‘ทิสฺวา จ สุตฺวา อภิสทฺทหสฺสุ, กลฺยาณปาปสฺส อยํ วิปาโก;

กลฺยาณปาเป อุภเย อสนฺเต, สิยา นุ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วาฯ

[543]

‘‘โน เจตฺถ กมฺมานิ กเรยฺยุํ มจฺจา, กลฺยาณปาปานิ มนุสฺสโลเก;

นาเหสุํ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วา, หีนา ปณีตา จ มนุสฺสโลเกฯ

[544]

‘‘ยสฺมา จ กมฺมานิ กโรนฺติ มจฺจา, กลฺยาณปาปานิ มนุสฺสโลเก;

ตสฺมา หิ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วา, หีนา ปณีตา จ มนุสฺสโลเกฯ

[545]

‘‘ทฺวยชฺช กมฺมานํ วิปากมาหุ, สุขสฺส ทุกฺขสฺส จ เวทนียํ;

ตา เทวตาโย ปริจารยนฺติ, ปจฺเจนฺติ พาลา ทฺวยตํ อปสฺสิโน’’ติฯ –

คาถา อภาสิฯ

[542] ตตฺถ ทิสฺวา จาติ ปจฺจกฺขโต ทิสฺวาปิฯ สุตฺวาติ ธมฺมํ สุตฺวา ตทนุสาเรน นยํ เนนฺโต อนุมินนฺโตฯ กลฺยาณปาปสฺสาติ กุสลสฺส อกุสลสฺส จ กมฺมสฺส อยํ สุโข อยํ ทุกฺโข จ วิปาโกติ อภิสทฺทหสฺสุฯ อุภเย อสนฺเตติ กลฺยาเณ ปาเป จาติ ทุวิเธ กมฺเม อวิชฺชมาเนฯ

สิยา นุ สตฺตา สุคตา ทุคฺคตา วาติ ‘‘อิเม สตฺตา สุคติํ คตา ทุคฺคติํ คตา วา, สุคติยํ วา อฑฺฒา ทุคฺคติยํ ทลิทฺทา วา’’ติ อยมตฺโถ กิํ นุ สิยา กถํ สมฺภเวยฺยาติ อตฺโถฯ

[543-4] อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ‘‘โน เจตฺถ กมฺมานี’’ติ จ ‘‘ยสฺมา จ กมฺมานี’’ติ จ คาถาทฺวเยน พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ วิภาเวติฯ ตตฺถ หีนา ปณีตาติ กุลรูปาโรคฺยปริวาราทีหิ หีนา อุฬารา จฯ

[545] ทฺวยชฺช กมฺมานํ วิปากมาหูติ ทฺวยํ ทุวิธํ อชฺช อิทานิ กมฺมานํ สุจริตทุจฺจริตานํ วิปากํ วทนฺติ กเถนฺติฯ กิํ ตนฺติ อาห ‘‘สุขสฺส ทุกฺขสฺส จ เวทนีย’’นฺติ, อิฏฺฐสฺส จ อนิฏฺฐสฺส จ อนุภวนโยคฺคํฯ ตา เทวตาโย ปริจารยนฺตีติ เย อุกฺกํสวเสน สุขเวทนียํ วิปากํ ปฏิลภนฺติ, เต เทวโลเก ตา เทวตา หุตฺวา ทิพฺพสุขสมปฺปิตา อินฺทฺริยานิ ปริจาเรนฺติฯ ปจฺเจนฺติ พาลา ทฺวยตํ อปสฺสิโนติ เย พาลา กมฺมญฺจ กมฺมผลญฺจาติ ทฺวยํ อปสฺสนฺตา อสทฺทหนฺตา, เต ปาปปฺปสุตา ทุกฺขเวทนียํ วิปากํ อนุภวนฺตา นิรยาทีสุ กมฺมุนา ปจฺเจนฺติ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติฯ

เอวํ กมฺมผลํ สทฺทหนฺโต ปน ตฺวํ กสฺมา เอวรูปํ ทุกฺขํ ปจฺจนุภวสีติ อนุโยคํ สนฺธาย –

[546]

‘‘น มตฺถิ กมฺมานิ สยํกตานิ, ทตฺวาปิ เม นตฺถิ โย อาทิเสยฺย;

อจฺฉาทนํ สยนมถนฺนปานํ, เตนมฺหิ นคฺโค กสิรา จ วุตฺตี’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ น มตฺถิ กมฺมานิ สยํกตานีติ ยสฺมา สยํ อตฺตนา ปุพฺเพ กตานิ ปุญฺญกมฺมานิ มม นตฺถิ น วิชฺชนฺติ, เยหิ อิทานิ อจฺฉาทนาทีนิ ลเภยฺยํฯ ทตฺวาปิ เม นตฺถิ โย อาทิเสยฺยาติ โย สมณพฺราหฺมณานํ ทานํ ทตฺวา ‘‘อสุกสฺส เปตสฺส โหตู’’ติ เม อาทิเสยฺย อุทฺทิเสยฺย, โส นตฺถิฯ เตนมฺหิ นคฺโค กสิรา จ วุตฺตีติ เตน ทุวิเธนาปิ การเณน อิทานิ นคฺโค นิจฺโจโฬ อมฺหิ, กสิรา ทุกฺขา จ วุตฺติ ชีวิกา โหตีติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส อจฺฉาทนาทิลาภํ อากงฺขนฺโต –

[547]

‘‘สิยา นุ โข การณํ กิญฺจิ ยกฺข, อจฺฉาทนํ เยน ตุวํ ลเภถ;

อาจิกฺข เม ตฺวํ ยทตฺถิ เหตุ, สทฺธายิกํ เหตุวโจ สุโณมา’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ เยนาติ เยน การเณน ตฺวํ อจฺฉาทนํ ลเภถ ลเภยฺยาสิ, กิญฺจิ ตํ การณํ สิยา นุ โข ภเวยฺย นุ โขติ อตฺโถฯ ยทตฺถีติ ยทิ อตฺถิฯ

อถสฺส เปโต ตํ การณํ อาจิกฺขนฺโต –

[548]

‘‘กปฺปิตโก นาม อิธตฺถิ ภิกฺขุ, ฌายี สุสีโล อรหา วิมุตฺโต;

คุตฺตินฺทฺริโย สํวุตปาติโมกฺโข, สีติภูโต อุตฺตมทิฏฺฐิปตฺโตฯ

[549]

‘‘สขิโล วทญฺญู สุวโจ สุมุโข, สฺวาคโม สุปฺปฏิมุตฺตโก จ;

ปุญฺญสฺส เขตฺตํ อรณวิหารี, เทวมนุสฺสานญฺจ ทกฺขิเณยฺโยฯ

[550]

‘‘สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, มุตฺโต วิสลฺโล อมโม อวงฺโก;

นิรูปธี สพฺพปปญฺจขีโณ, ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺโต ชุติมาฯ

[551]

‘‘อปฺปญฺญาโต ทิสฺวาปิ น จ สุชาโน, มุนีติ นํ วชฺชิสุ โวหรนฺติ;

ชานนฺติ ตํ ยกฺขภูตา อเนชํ, กลฺยาณธมฺมํ วิจรนฺตํ โลเกฯ

[552]

‘‘ตสฺส ตุวํ เอกยุคํ ทุเว วา, มมุทฺทิสิตฺวาน สเจ ทเทถ;

ปฏิคฺคหีตานิ จ ตานิ อสฺสุ, มมญฺจ ปสฺเสถ สนฺนทฺธทุสฺส’’นฺติฯ –

คาถา อภาสิฯ

[548] ตตฺถ กปฺปิตโต นามาติ ชฏิลสหสฺสสฺส อพฺภนฺตเร อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อุปชฺฌายํ สนฺธาย วทติฯ อิธาติ อิมิสฺสา เวสาลิยา สมีเปฯ ฌายีติ อคฺคผลฌาเนน ฌายีฯ สีติภูโตติ สพฺพกิเลสทรถปริฬาหวูปสเมน สีติภาวปฺปตฺโตฯ อุตฺตมทิฏฺฐิปตฺโตติ อุตฺตมํ อคฺคผลํ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปตฺโตฯ

[549] สขิโลติ มุทุฯ สุวโจติ สุพฺพโจฯ สฺวาคโมติ สุฏฺฐุ อาคตาคโมฯ สุปฺปฏิมุตฺตโกติ สุฏฺฐุ ปฏิมุตฺตกวาโจ, มุตฺตภาณีติ อตฺโถฯ อรณวิหารีติ เมตฺตาวิหารีฯ

[550] สนฺโตติ อุปสนฺตกิเลโสฯ วิธูโมติ วิคตมิจฺฉาวิตกฺกธูโมฯ อนีโฆติ นิทฺทุกฺโขฯ นิราโสติ นิตฺตณฺโหฯ มุตฺโตติ สพฺพภเวหิ วิมุตฺโตฯ วิสลฺโลติ วีตราคาทิสลฺโลฯ อมโมติ มมํการวิรหิโตฯ อวงฺโกติ กายวงฺกาทิวงฺกวิรหิโตฯ นิรูปธีติ กิเลสาภิสงฺขาราทิอุปธิปฺปหายีฯ สพฺพปปญฺจขีโณติ ปริกฺขีณตณฺหาทิปปญฺโจฯ ชุติมาติ อนุตฺตราย ญาณชุติยา ชุติมาฯ อปฺปญฺญาโตติ ปรมปฺปิจฺฉตาย ปฏิจฺฉนฺนคุณตาย จ น ปากโฏฯ

[551] ทิสฺวาปิ น จ สุชาโนติ คมฺภีรภาเวน ทิสฺวาปิ ‘‘เอวํสีโล, เอวํธมฺโม, เอวํปญฺโญ’’ติ น สุวิญฺเญยฺโยฯ ชานนฺติ ตํ ยกฺขภูตา อเนชนฺติ ยกฺขภูตา จ อเนชํ นิตฺตณฺหํ ‘‘อรหา’’ติ ตํ ชานนฺติฯ กลฺยาณธมฺมนฺติ สุนฺทรสีลาทิคุณํฯ

[552] ตสฺสาติ ตสฺส กปฺปิตกมหาเถรสฺสฯ เอกยุคนฺติ เอกํ วตฺถยุคํฯ ทุเว วาติ ทฺเว วา วตฺถยุคานิฯ มมุทฺทิสิตฺวานาติ มมํ อุทฺทิสิตฺวาฯ

ปฏิคฺคหีตานิ ตานิ อสฺสูติ ตานิ วตฺถยุคานิ เตน ปฏิคฺคหิตานิ จ อสฺสุ ภเวยฺยุํฯ สนฺนทฺธทุสฺสนฺติ ทุสฺเสน กตสนฺนาหํ, ลทฺธวตฺถํ นิวตฺถปารุตทุสฺสนฺติ อตฺโถฯ

ตโต ราชา –

[553]

‘‘กสฺมิํ ปเทเส สมณํ วสนฺตํ, คนฺตฺวาน ปสฺเสมุ มยํ อิทานิ;

โย มชฺช กงฺขํ วิจิกิจฺฉิตญฺจ, ทิฏฺฐีวิสูกานิ วิโนทเยยฺยา’’ติฯ –

เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิฯ ตตฺถ กสฺมิํ ปเทเสติ กตรสฺมิํ ปเทเสฯ โย มชฺชาติ โย อชฺช, ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ

ตโต เปโต –

[554]

‘‘เอโส นิสินฺโน กปินจฺจนายํ, ปริวาริโต เทวตาหิ พหูหิ;

ธมฺมิํ กถํ ภาสติ สจฺจนาโม, สกสฺมิมาเจรเก อปฺปมตฺโต’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ กปินจฺจนายนฺติ กปีนํ วานรานํ นจฺจเนน ‘‘กปินจฺจนา’’ติ ลทฺธโวหาเร ปเทเสฯ สจฺจนาโมติ ฌายี สุสีโล อรหา วิมุตฺโตติอาทีหิ คุณนาเมหิ ยาถาวนาโม อวิปรีตนาโม

เอวํ เปเตน วุตฺเต ราชา ตาวเทว เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม –

[555]

‘‘ตถาหํ กสฺสามิ คนฺตฺวา อิทานิ, อจฺฉาทยิสฺสํ สมณํ ยุเคน;

ปฏิคฺคหีตานิ จ ตานิ อสฺสุ, ตุวญฺจ ปสฺเสมุ สนฺนทฺธทุสฺส’’นฺติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ กสฺสามีติ กริสฺสามิฯ

อถ เปโต ‘‘เทวตานํ เถโร ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺมา นายํ อุปสงฺกมนกาโล’’ติ ทสฺเสนฺโต –

[556]

‘‘มา อกฺขเณ ปพฺพชิตํ อุปาคมิ, สาธุ โว ลิจฺฉวิ เนส ธมฺโม;

ตโต จ กาเล อุปสงฺกมิตฺวา, ตตฺเถว ปสฺสาหิ รโห นิสินฺน’’นฺติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ สาธูติ อายาจเน นิปาโตฯ โว ลิจฺฉวิ เนส ธมฺโมติ, ลิจฺฉวิราช, ตุมฺหากํ ราชูนํ เอส ธมฺโม น โหติ, ยํ อกาเล อุปสงฺกมนํฯ ตตฺเถวาติ ตสฺมิํเยว ฐาเนฯ

เอวํ เปเตน วุตฺเต ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน นิเวสนเมว คนฺตฺวา ปุน ยุตฺตปตฺตกาเล อฏฺฐ วตฺถุยุคานิ คาหาเปตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘อิมานิ, ภนฺเต, อฏฺฐ วตฺถยุคานิ ปฏิคฺคณฺหา’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา เถโร กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ‘‘มหาราช, ปุพฺเพ ตฺวํ อทานสีโล สมณพฺราหฺมณานํ วิเหฐนชาติโกว กถํ ปณีตานิ วตฺถานิ ทาตุกาโม ชาโต’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส การณํ อาจิกฺขนฺโต เปเตน สมาคมํ, เตน จ อตฺตนา จ กถิตํ สพฺพํ เถรสฺส อาโรเจตฺวา วตฺถานิ ทตฺวา เปตสฺส อุทฺทิสิฯ เตน เปโต ทิพฺพวตฺถธโร อลงฺกตปฏิยตฺโต อสฺสารุฬฺโห เถรสฺส จ รญฺโญ จ ปุรโต ปาตุภวิฯ ตํ ทิสฺวา ราชา อตฺตมโน ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต ‘‘ปจฺจกฺขโต วต มยา กมฺมผลํ ทิฏฺฐํ, น ทานาหํ ปาปํ กริสฺสามิ, ปุญฺญเมว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา เตน เปเตน สกฺขิํ อกาสิฯ โส จ เปโต ‘‘สเจ, ตฺวํ ลิจฺฉวิราช, อิโต ปฏฺฐาย อธมฺมํ ปหาย ธมฺมํ จรสิ, เอวาหํ ตว สกฺขิํ กริสฺสามิ, สนฺติกญฺจ เต อาคมิสฺสามิ, สูลาวุตญฺจ ปุริสํ สีฆํ สูลโต โมเจหิ, เอวํ โส ชีวิตํ ลภิตฺวา ธมฺมํ จรนฺโต ทุกฺขโต มุจฺจิสฺสติ, เถรญฺจ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต ปุญฺญานิ กโรหี’’ติ วตฺวา คโตฯ

อถ ราชา เถรํ วนฺทิตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา สีฆํ สีฆํ ลิจฺฉวิปริสํ สนฺนิปาเตตฺวา เต อนุชานาเปตฺวา ตํ ปุริสํ สูลโต โมเจตฺวา ‘‘อิมํ อโรคํ กโรถา’’ติ ติกิจฺฉเก อาณาเปสิฯ เถรญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘สิยา นุ โข, ภนฺเต, นิรยคามิกมฺมํ กตฺวา ฐิตสฺส นิรยโต มุตฺตี’’ติฯ

สิยา, มหาราช, สเจ อุฬารํ ปุญฺญํ กโรติ, มุจฺจตีติ วตฺวา เถโร ราชานํ สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปสิฯ โส ตตฺถ ปติฏฺฐิโต เถรสฺส โอวาเท ฐตฺวา โสตาปนฺโน อโหสิ, สูลาวุโต ปน ปุริโส อโรโค หุตฺวา สํเวคชาโต ภิกฺขูสุ ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺตา สงฺคีติการา –

[557]

‘‘ตถาติ วตฺวา อคมาสิ ตตฺถ, ปริวาริโต ทาสคเณน ลิจฺฉวิ;

โส ตํ นครํ อุปสงฺกมิตฺวา, วาสูปคจฺฉิตฺถ สเก นิเวสเนฯ

[558]

‘‘ตโต จ กาเล คิหิกิจฺจานิ กตฺวา,

นฺหตฺวา ปิวิตฺวา จ ขณํ ลภิตฺวา;

วิเจยฺย เปฬาโต จ ยุคานิ อฏฺฐ,

คาหาปยี ทาสคเณน ลิจฺฉวิฯ

[559]

‘‘โส ตํ ปเทสํ อุปสงฺกมิตฺวา, ตํ อทฺทส สมณํ สนฺตจิตฺตํ;

ปฏิกฺกนฺตํ โคจรโต นิวตฺตํ, สีติภูตํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํฯ

[560]

‘‘ตเมนมโวจ อุปสงฺกมิตฺวา, อปฺปาพาธํ ผาสุวิหารญฺจ ปุจฺฉิ;

เวสาลิยํ ลิจฺฉวิหํ ภทนฺเต, ชานนฺติ มํ ลิจฺฉวิ อมฺพสกฺกโรฯ

[561]

‘‘อิมานิ เม อฏฺฐ ยุคา สุภานิ, ปฏิคฺคณฺห ภนฺเต ปททามิ ตุยฺหํ;

เตเนว อตฺเถน อิธาคโตสฺมิ, ยถา อหํ อตฺตมโน ภเวยฺยนฺติฯ

[562]

‘‘ทูรโตว สมณา พฺราหฺมณา จ, นิเวสนํ เต ปริวชฺชยนฺติ;

ปตฺตานิ ภิชฺชนฺติ จ เต นิเวสเน, สงฺฆาฏิโย จาปิ วิทาลยนฺติฯ

[563]

‘‘อถาปเร ปาทกุฐาริกาหิ, อวํสิรา สมณา ปาตยนฺติ;

เอตาทิสํ ปพฺพชิตา วิเหสํ, ตยา กตํ สมณา ปาปุณนฺติฯ

[564]

‘‘ติเณน เตลมฺปิ น ตฺวํ อทาสิ, มูฬฺหสฺส มคฺคมฺปิ น ปาวทาสิ;

อนฺธสฺส ทณฺฑํ สยมาทิยาสิ, เอตาทิโส กทริโย อสํวุโต ตุวํ;

อถ ตฺวํ เกน วณฺเณน กิเมว ทิสฺวา, อมฺเหหิ สห สํวิภาคํ กโรสีติฯ

[565]

‘‘ปจฺเจมิ ภนฺเต ยํ ตฺวํ วเทสิ, วิเหสยิํ สมเณ พฺราหฺมเณ จ;

ขิฑฺฑตฺถิโก โน จ ปทุฏฺฐจิตฺโต, เอตมฺปิ เม ทุกฺกฏเมว ภนฺเตฯ

[566]

ขิฑฺฑาย ยกฺโข ปสวิตฺวา ปาปํ, เวเทติ ทุกฺขํ อสมตฺตโภคี;

ทหโร ยุวา นคฺคนิยสฺส ภาคี, กิํ สุ ตโต ทุกฺขตรสฺส โหติฯ

[567]

‘‘ตํ ทิสฺวา สํเวคมลตฺถํ ภนฺเต, ตปฺปจฺจยา วาปิ ททามิ ทานํ;

ปฏิคฺคณฺห ภนฺเต วตฺถยุคานิ อฏฺฐ, ยกฺขสฺสิมา คจฺฉนฺตุ ทกฺขิณาโยติฯ

[568]

‘‘อทฺธา หิ ทานํ พหุธา ปสตฺถํ, ททโต จ เต อกฺขยธมฺมมตฺถุ;

ปฏิคณฺหามิ เต วตฺถยุคานิ อฏฺฐ, ยกฺขสฺสิมา คจฺฉนฺตุ ทกฺขิณาโยติฯ

[569]

‘‘ตโต หิ โส อาจมยิตฺวา ลิจฺฉวิ, เถรสฺส ทตฺวาน ยุคานิ อฏฺฐ;

ปฏิคฺคหีตานิ จ ตานิ อสฺสุ, ยกฺขญฺจ ปสฺเสถ สนฺนทฺธทุสฺสํฯ

[570]

‘‘ตมทฺทสา จนฺทนสารลิตฺตํ, อาชญฺญมารูฬฺหมุฬารวณฺณํ;

อลงฺกตํ สาธุนิวตฺถทุสฺสํ, ปริวาริตํ ยกฺขมหิทฺธิปตฺตํฯ

[571]

‘‘โส ตํ ทิสฺวา อตฺตมโน อุทคฺโค, ปหฏฺฐจิตฺโต จ สุภคฺครูโป;

กมฺมญฺจ ทิสฺวาน มหาวิปากํ, สนฺทิฏฺฐิกํ จกฺขุนา สจฺฉิกตฺวาฯ

[572]

‘‘ตเมนมโวจ อุปสงฺกมิตฺวา, ทสฺสามิ ทานํ สมณพฺราหฺมณานํ;

น จาปิ เม กิญฺจิ อเทยฺยมตฺถิ, ตุวญฺจ เม ยกฺข พหูปกาโรติฯ

[573]

‘‘ตุวญฺจ เม ลิจฺฉวิ เอกเทสํ, อทาสิ ทานานิ อโมฆเมตํ;

สฺวาหํ กริสฺสามิ ตยาว สกฺขิํ, อมานุโส มานุสเกน สทฺธินฺติฯ

[574]

‘‘คตี จ พนฺธู จ ปรายณญฺจ, มิตฺโต มมาสิ อถ เทวตา เม;

ยาจามิ ตํ ปญฺชลิโก ภวิตฺวา, อิจฺฉามิ ตํ ยกฺข ปุนปิ ทฏฺฐุนฺติฯ

[575]

‘‘สเจ ตุวํ อสฺสทฺโธ ภวิสฺสสิ, กทริยรูโป วิปฺปฏิปนฺนจิตฺโต;

ตฺวํ เนว มํ ลจฺฉสิ ทสฺสนาย, ทิสฺวา จ ตํ โนปิ จ อาลปิสฺสํฯ

[576]

‘‘สเจ ปน ตฺวํ ภวิสฺสสิ ธมฺมคารโว, ทาเน รโต สงฺคหิตตฺตภาโว;

โอปานภูโต สมณพฺราหฺมณานํ, เอวํ มมํ ลจฺฉสิ ทสฺสนายฯ

[577]

‘‘ทิสฺวา จ ตํ อาลปิสฺสํ ภทนฺเต, อิมญฺจ สูลโต ลหุํ ปมุญฺจ;

ยโตนิทานํ อกริมฺห สกฺขิํ, มญฺญามิ สูลาวุตกสฺส การณาฯ

[578]

‘‘เต อญฺญมญฺญํ อกริมฺห สกฺขิํ, อยญฺจ สูลโต ลหุํ ปมุตฺโต;

สกฺกจฺจ ธมฺมานิ สมาจรนฺโต, มุจฺเจยฺย โส นิรยา จ ตมฺหา;

กมฺมํ สิยา อญฺญตฺร เวทนียํฯ

[579]

‘‘กปฺปิตกญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา, เตเนว สห สํวิภชิตฺวา กาเล;

สยํ มุเขนูปนิสชฺช ปุจฺฉ, โส เต อกฺขิสฺสติ เอตมตฺถํฯ

[580]

‘‘ตเมว ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา, ปุจฺฉสฺสุ อญฺญตฺถิโก โน จ ปทุฏฺฐจิตฺโต;

โส เต สุตํ อสุตญฺจาปิ ธมฺมํ, สพฺพมฺปิ อกฺขิสฺสติ ยถา ปชานนฺติฯ

[581]

‘‘โส ตตฺถ รหสฺสํ สมุลฺลปิตฺวา, สกฺขิํ กริตฺวาน อมานุเสน;

ปกฺกามิ โส ลิจฺฉวินํ สกาสํ, อถ พฺรวิ ปริสํ สนฺนิสินฺนํฯ

[582]

‘‘‘สุณนฺตุ โภนฺโต มม เอกวากฺยํ, วรํ วริสฺสํ ลภิสฺสามิ อตฺถํ;

สูลาวุโต ปุริโส ลุทฺทกมฺโม, ปณิหิตทณฺโฑ อนุสตฺตรูโปฯ

[583]

‘‘‘เอตฺตาวตา วีสติรตฺติมตฺตา, ยโต อาวุโต เนว ชีวติ น มโต;

ตาหํ โมจยิสฺสามิ ทานิ, ยถามติํ อนุชานาตุ สงฺโฆ’ติฯ

[584]

‘‘‘เอตญฺจ อญฺญญฺจ ลหุํ ปมุญฺจ, โก ตํ วเทถ ตถา กโรนฺตํ;

ยถา ปชานาสิ ตถา กโรหิ, ยถามติํ อนุชานาติ สงฺโฆ’ติฯ

[585]

‘‘โส ตํ ปเทสํ อุปสงฺกมิตฺวา, สูลาวุตํ โมจยิ ขิปฺปเมว;

มา ภายิ สมฺมาติ จ ตํ อโวจ, ติกิจฺฉกานญฺจ อุปฏฺฐเปสิฯ

[586]

‘‘กปฺปิตกญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา, เตเนว สห สํวิภชิตฺวา กาเล;

สยํ มุเขนูปนิสชฺช ลิจฺฉวิ, ตเถว ปุจฺฉิตฺถ นํ การณตฺถิโกฯ

[587]

‘‘สูลาวุโต ปุริโส ลุทฺทกมฺโม, ปณีตทณฺโฑ อนุสตฺตรูโป;

เอตฺตาวตา วีสติรตฺติมตฺตา, ยโต อาวุโต เนว ชีวติ น มโตฯ

[588]

‘‘โส โมจิโต คนฺตฺวา มยา อิทานิ, เอตสฺส ยกฺขสฺส วโจ หิ ภนฺเต;

สิยา นุ โข การณํ กิญฺจิเทว, เยน โส นิรยํ โน วเชยฺยฯ

[589]

‘‘อาจิกฺข ภนฺเต ยทิ อตฺถิ เหตุ, สทฺธายิกํ เหตุวโจ สุโณม;

น เตสํ กมฺมานํ วินาสมตฺถิ, อเวทยิตฺวา อิธ พฺยนฺติภาโวติฯ

[590]

‘‘สเจ ส ธมฺมานิ สมาจเรยฺย, สกฺกจฺจ รตฺตินฺทิวมปฺปมตฺโต;

มุจฺเจยฺย โส นิรยา จ ตมฺหา, กมฺมํ สิยา อญฺญตฺร เวทนียนฺติฯ

[591]

‘‘อญฺญาโต เอโส ปุริสสฺส อตฺโถ, มมมฺปิ ทานิ อนุกมฺป ภนฺเต;

อนุสาส มํ โอวท ภูริปญฺญ, ยถา อหํ โน นิรยํ วเชยฺยนฺติฯ

[592]

‘‘อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ อุเปหิ, ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจ ปสนฺนจิตฺโต;

ตเถว สิกฺขาย ปทานิ ปญฺจ, อขณฺฑผุลฺลานิ สมาทิยสฺสุฯ

[593]

‘‘ปาณาติปาตา วิรมสฺสุ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยสฺสุ;

อมชฺชโป มา จ มุสา อภาณี, สเกน ทาเรน จ โหติ ตุฏฺโฐ;

อิมญฺจ อริยํ อฏฺฐงฺควเรนุเปตํ, สมาทิยาหิ กุสลํ สุขุทฺรยํฯ

[594]

‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตญฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;

อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จ;

ททาหิ อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

[595]

‘‘ภิกฺขูปิ สีลสมฺปนฺเน, วีตราเค พหุสฺสุเต;

ตปฺเปหิ อนฺนปาเนน, สทา ปุญฺญํ ปวฑฺฒติฯ

[596]

‘‘เอวญฺจ ธมฺมานิ สมาจรนฺโต, สกฺกจฺจ รตฺตินฺทิวมปฺปมตฺโต;

มุญฺจ ตุวํ นิรยา จ ตมฺหา, กมฺมํ สิยา อญฺญตฺร เวทนียนฺติฯ

[597]

‘‘อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ อุเปมิ, ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจ ปสนฺนจิตฺโต;

ตเถว สิกฺขาย ปทานิ ปญฺจ, อขณฺฑผุลฺลานิ สมาทิยามิฯ

[598]

‘‘ปาณาติปาตา วิรมามิ ขิปฺปํ, โลเก อทินฺนํ ปริวชฺชยามิ;

อมชฺชโป โน จ มุสา ภณามิ, สเกน ทาเรน จ โหมิ ตุฏฺโฐ;

อิมญฺจ อริยํ อฏฺฐงฺควเรนุเปตํ, สมาทิยามิ กุสลํ สุขุทฺรยํฯ

[599]

‘‘จีวรํ ปิณฺฑปาตญฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;

อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จฯ

[600]

‘‘ภิกฺขู จ สีลสมฺปนฺเน, วีตราเค พหุสฺสุเต;

ททามิ น วิกมฺปามิ, พุทฺธานํ สาสเน รโตติฯ

[601]

‘‘เอตาทิโส ลิจฺฉวิ อมฺพสกฺกโร, เวสาลิยํ อญฺญตโร อุปาสโก;

สทฺโธ มุทู การกโร จ ภิกฺขุ, สงฺฆญฺจ สกฺกจฺจ ตทา อุปฏฺฐหิฯ

[602]

‘‘สูลาวุโต จ อโรโค หุตฺวา, เสรี สุขี ปพฺพชฺชํ อุปาคมิ;

ภิกฺขุญฺจ อาคมฺม กปฺปิตกุตฺตมํ, อุโภปิ สามญฺญผลานิ อชฺฌคุํฯ

[603]

‘‘เอตาทิสา สปฺปุริสาน เสวนา, มหปฺผลา โหติ สตํ วิชานตํ;

สูลาวุโต อคฺคผลํ อผสฺสยิ, ผลํ กนิฏฺฐํ ปน อมฺพสกฺกโร’’ติฯ –

คาถาโย อโวจุํฯ

[557-560] ตตฺถ วาสูปคจฺฉิตฺถาติ วาสํ อุปคจฺฉิฯ คิหิกิจฺจานีติ เคหํ อาวสนฺเตน กาตพฺพกุฏุมฺพกิจฺจานิฯ วิเจยฺยาติ สุนฺทรวตฺถคหณตฺถํ วิจินิตฺวาฯ ปฏิกฺกนฺตนฺติ ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺตํฯ เตนาห ‘‘โคจรโต นิวตฺต’’นฺติฯ อโวจาติ ‘‘เวสาลิยํ ลิจฺฉวิหํ, ภทนฺเต’’ติอาทิกํ อโวจฯ

[562-3] วิทาลยนฺตีติ วิผาลยนฺติฯ ปาทกุฐาริกาหีติ ปาทสงฺขาตาหิ กุฐารีหิฯ ปาตยนฺตีติ ปริปาตยนฺติฯ

[564] ติเณนาติ ติณคฺเคนาปิฯ มูฬฺหสฺส มคฺคมฺปิ น ปาวทาสีติ มคฺคมูฬฺหสฺส มคฺคมฺปิ ตฺวํ น กถยสิ ‘‘เอวายํ ปุริสา อิโต จิโต จ ปริพฺภมตู’’ติฯ เกฬีสีโล หิ อยํ ราชาฯ สยมาทิยาสีติ อนฺธสฺส หตฺถโต ยฏฺฐิํ สยเมว อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหสิฯ สํวิภาคํ กโรสีติ อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพวตฺถุโต เอกจฺจานิ ทตฺวา สํวิภชสิฯ

[565] ปจฺเจมิ, ภนฺเต, ยํ ตฺวํ วเทสีติ ‘‘ภนฺเต, ตฺวํ ปตฺตานิ ภิชฺชนฺตี’’ติอาทินา ยํ วเทสิ, ตํ ปฏิชานามิ, สพฺพเมเวตํ มยา กตํ การาปิตญฺจาติ ทสฺเสติฯ เอตมฺปีติ เอตํ ขิฑฺฑาธิปฺปาเยน กตมฺปิฯ

[566-7] ขิฑฺฑาติ ขิฑฺฑายฯ ปสวิตฺวาติ อุปจินิตฺวาฯ เวเทตีติ อนุภวติฯ อสมตฺตโภคีติ อปริปุณฺณโภโคฯ ตเมว อปริปุณฺณโภคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทหโร ยุวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นคฺคนิยสฺสาติ นคฺคภาวสฺสฯ กิํ สุ ตโต ทุกฺขตรสฺส โหตีติ กิํ สุ นาม ตโต นคฺคภาวโต ทุกฺขตรํ อสฺส เปตสฺส โหติฯ ยกฺขสฺสิมา คจฺฉนฺตุ ทกฺขิณาโยติ อิมา มยา ทิยฺยมานวตฺถทกฺขิณาโย เปตสฺส อุปกปฺปนฺตุฯ

[568-72] พหุธา ปสตฺถนฺติ พหูหิ ปกาเรหิ พุทฺธาทีหิ วณฺณิตํฯ อกฺขยธมฺมมตฺถูติ อปริกฺขยธมฺมํ โหตุฯ อาจมยิตฺวาติ หตฺถปาทโธวนปุพฺพกํ มุขํ วิกฺขาเลตฺวาฯ จนฺทนสารลิตฺตนฺติ สารภูตจนฺทนลิตฺตํฯ อุฬารวณฺณนฺติ เสฏฺฐรูปํฯ ปริวาริตนฺติ อนุกุลวุตฺตินา ปริชเนน ปริวาริตํฯ ยกฺขมหิทฺธิปตฺตนฺติ มหติํ ยกฺขิทฺธิํ, เทวิทฺธิํ ปตฺวา ฐิตํฯ ตเมนมโวจาติ ตเมนํ อโวจฯ

[573] เอกเทสํ อทาสีติ จตูสุ ปจฺจเยสุ เอกเทสภูตํ วตฺถทานํ สนฺธาย วทติฯ สกฺขินฺติ สกฺขิภาวํฯ

[574] มมาสีติ เม อาสิฯ เทวตา เมติ มยฺหํ เทวตา อาสีติ โยชนาฯ

[575-7] วิปฺปฏิปนฺนจิตฺโตติ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปฏิปนฺนมานโส, ธมฺมิยํ ปฏิปทํ ปหาย อธมฺมิยํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ ยโตนิทานนฺติ ยนฺนิมิตฺตํ ยสฺส สนฺติกํ อาคมนเหตุฯ

[579] สํวิภชิตฺวาติ ทานสํวิภาคํ กตฺวาฯ สยํ มุเขนูปนิสชฺช ปุจฺฉาติ อญฺเญ ปุริเส อเปเสตฺวา อุปินิสีทิตฺวา สมฺมุเขเนว ปุจฺฉฯ

[581-3] สนฺนิสินฺนนฺติ สนฺนิปติตวเสน นิสินฺนํฯ ลภิสฺสามิ อตฺถนฺติ มยา อิจฺฉิตมฺปิ อตฺถํ ลภิสฺสามิฯ ปณิหิตทณฺโฑติ ฐปิตสรีรทณฺโฑฯ อนุสตฺตรูโปติ ราชินิ อนุสตฺตสภาโวฯ วีสติรตฺติมตฺตาติ วีสติมตฺตา รตฺติโย อติวตฺตาติ อตฺโถฯ ตาหนฺติ ตํ อหํฯ ยถามตินฺติ มยฺหํ ยถารุจิฯ

[584] เอตญฺจ อญฺญญฺจาติ เอตํ สูเล อาวุตํ ปุริสํ อญฺญญฺจ ยสฺส ราชาณา ปณิหิตา, ตญฺจฯ ลหุํ ปมุญฺจาติ สีฆํ โมเจหิฯ โก ตํ วเทถ ตถา กโรนฺตนฺติ ตถา ธมฺมิยกมฺมํ กโรนฺตํ ตํ อิมสฺมิํ วชฺชิรฏฺเฐ โก นาม ‘‘น ปโมเจหี’’ติ วเทยฺย, เอวํ วตฺตุํ โกจิปิ น ลภตีติ อตฺโถฯ

[585] ติกิจฺฉกานญฺจาติ ติกิจฺฉเก จฯ

[588] ยกฺขสฺส วโจติ เปตสฺส วจนํ, ตสฺส, ภนฺเต, เปตสฺส วจเนน เอวมกาสินฺติ ทสฺเสติฯ

[590] ธมฺมานีติ ปุพฺเพ กตํ ปาปกมฺมํ อภิภวิตุํ สมตฺเถ ปุญฺญธมฺเมฯ กมฺมํ สิยา อญฺญตฺร เวทนียนฺติ ยํ ตสฺมิํ ปาปกมฺเม อุปปชฺชเวทนียํ, ตํ อโหสิกมฺมํ นาม โหติฯ ยํ ปน อปรปริยายเวทนียํ, ตํ อญฺญตฺร อปรปริยาเย เวทยิตพฺพผลํ โหติ สติ สํสารปฺปวตฺติยนฺติ อตฺโถฯ

[593] อิมญฺจาติ อตฺตนา วุจฺจมานํ ตาย อาสนฺนํ ปจฺจกฺขํ วาติ กตฺวา วุตฺตํฯ อริยํ อฏฺฐงฺควเรนุเปตนฺติ ปริสุทฺธฏฺเฐน อริยํ, ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ อุเปตํ ยุตฺตํ อุตฺตมํ อุโปสถสีลํฯ กุสลนฺติ อนวชฺชํฯ สุขุทฺรยนฺติ สุขวิปากํฯ

[595] สทา ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ สกิเทว ปุญฺญํ กตฺวา ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ อปริตุฏฺโฐ หุตฺวา อปราปรํ สุจริตํ ปูเรนฺตสฺส สพฺพกาลํ ปุญฺญํ อภิวฑฺฒติ, อปราปรํ วา สุจริตํ ปูเรนฺตสฺส ปุญฺญสงฺขาตํ ปุญฺญผลํ อุปรูปริ วฑฺฒติ ปริปูเรตีติ อตฺโถฯ

[597] เอวํ เถเรน วุตฺเต ราชา อปายทุกฺขโต อุตฺรสฺตจิตฺโต รตนตฺตเย ปุญฺญธมฺเม จ อภิวฑฺฒมานปสาโท ตโต ปฏฺฐาย สรณานิ สีลานิ จ สมาทิยนฺโต ‘‘อชฺเชว พุทฺธํ สรณํ อุเปมี’’ติอาทิมาหฯ

[601] ตตฺถ เอตาทิโสติ เอทิโส ยถาวุตฺตรูโปฯ เวสาลิยํ อญฺญตโร อุปาสโกติ เวสาลิยํ อเนกสหสฺเสสุ อุปาสเกสุ อญฺญตโร อุปาสโก หุตฺวาฯ สทฺโธติอาทิ กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน ตสฺส ปุริมภาวโต อญฺญาทิสตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ปุพฺเพ หิ โส อสฺสทฺโธ กกฺขโฬ ภิกฺขูนํ อกฺโกสการโก สงฺฆสฺส จ อนุปฏฺฐาโก อโหสิฯ อิทานิ ปน สทฺโธ มุทุโก หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆญฺจ สกฺกจฺจํ ตทา อุปฏฺฐหีติฯ ตตฺต การกโรติ อุปการการีฯ

[602] อุโภปีติ ทฺเวปิ สูลาวุโต ราชา จฯ สามญฺญผลานิ อชฺฌคุนฺติ ยถารหํ สามญฺญผลานิ อธิคจฺฉิํสุฯ ตยิทํ ยถารหํ ทสฺเสตุํ ‘‘สูลาวุโต อคฺคผลํ อผสฺสยิ, ผลํ กนิฏฺฐํ ปน อมฺพสกฺกโร’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ผลํ กนิฏฺฐนฺติ โสตาปตฺติผลํ สนฺธายาหฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เอวํ รญฺญา เปเตน อตฺตนา จ วุตฺตมตฺถํ อายสฺมา กปฺปิตโก สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถิํ คโต ภควโต อาโรเจสิ ฯ สตฺถา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เสรีสกเปตวตฺถุวณฺณนา

[604-57] สุโณถ ยกฺขสฺส วาณิชานญฺจาติ อิทํ เสรีสกเปตวตฺถุฯ ตํ ยสฺมา เสรีสกวิมานวตฺถุนา นิพฺพิเสสํ, ตสฺมา ตตฺถ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ คาถาสุ จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุวณฺณนายํ (วิ. ว. อฏฺฐ. 1227 เสรีสกวิมานวณฺณนา) วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพนฺติฯ

เสรีสกเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ