กิมินนฺติ กิมิวนฺตํ สญฺชาตกิมิกุลํฯ มีฬฺหนฺติ คูถํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ

เอวํ เถโร ตสฺสา เปติยา วจนํ สุตฺวา ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

ภุสเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. กุมารเปตวตฺถุวณฺณนา

อจฺเฉรรูปํ สุคตสฺส ญาณนฺติ อิทํ กุมารเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยํ กิร พหู อุปาสกา ธมฺมคณา หุตฺวา นคเร มหนฺตํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตํ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิ อลงฺกริตฺวา กาลสฺเสว สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ นิมนฺเตตฺวา มหารหวรปจฺจตฺถรณตฺถเตสุ อาสเนสุ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิสีทาเปตฺวา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตนฺติฯ ตํ ทิสฺวา อญฺญตโร มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิตจิตฺโต ปุริโส ตํ สกฺการํ อสหมาโน เอวมาห – ‘‘วรเมตํ สพฺพํ สงฺการกูเฏ ฉฑฺฑิตํ, น ตฺเวว อิเมสํ มุณฺฑกานํ ทินฺน’’นฺติฯ ตํ สุตฺวา อุปาสกา สํวิคฺคมานสา ‘‘ภาริยํ วต อิมินา ปุริเสน ปาปํ ปสุตํ, เยน เอวํ พุทฺธปฺปมุเข ภิกฺขุสงฺเฆ อปรทฺธ’’นฺติ ตมตฺถํ ตสฺส มาตุยา อาโรเจตฺวา ‘‘คจฺฉ, ตฺวํ สสาวกสงฺฆํ ภควนฺตํ ขมาเปหี’’ติ อาหํสุฯ สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปุตฺตํ สนฺตชฺเชนฺตี สญฺญาเปตฺวา ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อุปสงฺกมิตฺวา ปุตฺเตน กตอจฺจยํ เทเสนฺตี ขมาเปตฺวา ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ สตฺตาหํ ยาคุทาเนน ปูชํ อกาสิฯ ตสฺสา ปุตฺโต นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา กิลิฏฺฐกมฺมูปชีวินิยา คณิกาย กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺติฯ สา จ นํ ชาตมตฺตํเยว ‘‘ทารโก’’ติ ญตฺวา สุสาเน ฉฑฺฑาเปสิฯ โส ตตฺถ อตฺตโน ปุญฺญพเลเนว คหิตารกฺโข เกนจิ อนุปทฺทุโต มาตุ-องฺเก วิย สุขํ สุปิฯ เทวตา ตสฺส อารกฺขํ คณฺหิํสูติ จ วทนฺติฯ

อถ ภควา ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ ทารกํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตํ ทิสฺวา สูริยุคฺคมนเวลาย สิวถิกํ อคมาสิฯ ‘‘สตฺถา อิธาคโต, การเณเนตฺถ ภวิตพฺพ’’นฺติ มหาชโน สนฺนิปติฯ ภควา สนฺนิปติตปริสาย ‘‘นายํ ทารโก โอญฺญาตพฺโพ, ยทิปิ อิทานิ สุสาเน ฉฑฺฑิโต อนาโถ ฐิโต, อายติํ ปน ทิฏฺเฐว ธมฺเม อภิสมฺปรายญฺจ อุฬารสมฺปตฺติํ ปฏิลภิสฺสตี’’ติ วตฺวา เตหิ มนุสฺเสหิ ‘‘กิํ นุ โข, ภนฺเต, อิมินา ปุริมชาติยํ กตํ กมฺม’’นฺติ ปุฏฺโฐ –

‘‘พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส, ปูชํ อกาสิ ชนตา อุฬารํ;

ตตฺรสฺส จิตฺตสฺสหุ อญฺญถตฺตํ, วาจํ อภาสิ ผรุสํ อสพฺภ’’นฺติฯ –

อาทินา นเยน ทารเกน กตกมฺมํ อายติํ ปตฺตพฺพํ สมฺปตฺติญฺจ ปกาเสตฺวา สนฺนิปติตาย ปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ กเถตฺวา อุปริ สามุกฺกํสิกํ ธมฺมเทสนํ อกาสิฯ สจฺจปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, ตญฺจ ทารกํ อสีติโกฏิวิภโว เอโก กุฏุมฺพิโก ภควโต สมฺมุขาว ‘‘มยฺหํ ปุตฺโต’’ติ อคฺคเหสิฯ ภควา ‘‘เอตฺตเกน อยํ ทารโก รกฺขิโต, มหาชนสฺส จ อนุคฺคโห กโต’’ติ วิหารํ อคมาสิฯ

โส อปเรน สมเยน ตสฺมิํ กุฏุมฺพิเก กาลกเต เตน นิยฺยาทิตํ ธนํ ปฏิปชฺชิตฺวา กุฏุมฺพํ สณฺฐเปนฺโต ตสฺมิํ นคเรเยว มหาวิภโว คหปติ หุตฺวา ทานาทินิรโต อโหสิฯ อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ – ‘‘อโห นูน สตฺถา สตฺเตสุ อนุกมฺปโก, โสปิ นาม ทารโก ตทา อนาโถ ฐิโต เอตรหิ มหติํ สมฺปตฺติํ ปจฺจนุภวติ, อุฬารานิ จ ปุญฺญานิ กโรตี’’ติฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตสฺส เอตฺตกาว สมฺปตฺติ, อถ โข อายุปริโยสาเน ตาวติํสภวเน สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสติ, มหติํ ทิพฺพสมฺปตฺติญฺจ ปฏิลภิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ

ตํ สุตฺวา ภิกฺขู จ มหาชโน จ ‘‘อิทํ กิร การณํ ทิสฺวา ทีฆทสฺสี ภควา ชาตมตฺตสฺเสวสฺส อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตสฺส ตตฺถ คนฺตฺวา สงฺคหํ อกาสี’’ติ สตฺถุ ญาณวิเสสํ โถเมตฺวา ตสฺมิํ อตฺตภาเว ตสฺส ปวตฺติํ กเถสุํฯ ตมตฺถํ ทีเปนฺตา สงฺคีติการา –

[453]

‘‘อจฺเฉรรูปํ สุคตสฺส ญาณํ, สตฺถา ยถา ปุคฺคลํ พฺยากาสิ;

อุสฺสนฺนปุญฺญาปิ ภวนฺติ เหเก, ปริตฺตปุญฺญาปิ ภวนฺติ เหเกฯ

[454]

‘‘อยํ กุมาโร สีวถิกาย ฉฑฺฑิโต, องฺคุฏฺฐสฺเนเหน ยาเปติ รตฺติํ;

น ยกฺขภูตา น สรีสปา วา, วิเหฐเยยฺยุํ กตปุญฺญํ กุมารํฯ

[455]

‘‘สุนขาปิมสฺส ปลิหิํสุ ปาเท, ธงฺกา สิงฺคาลา ปริวตฺตยนฺติ;

คพฺภาสยํ ปกฺขิคณา หรนฺติ, กากา ปน อกฺขิมลํ หรนฺติฯ

[456]

‘‘นยิมสฺส รกฺขํ วิทหิํสุ เกจิ, น โอสธํ สาสปธูปนํ วา;

นกฺขตฺตโยคมฺปิ น อคฺคเหสุํ, น สพฺพธญฺญานิปิ อากิริํสุฯ

[457]

‘‘เอตาทิสํ อุตฺตมกิจฺฉปตฺตํ, รตฺตาภตํ สีวถิกาย ฉฑฺฑิตํ;

โนนีตปิณฺฑํว ปเวธมานํ, สสํสยํ ชีวิตสาวเสสํฯ

[458]

‘‘ตมทฺทสา เทวมนุสฺสปูชิโต, ทิสฺวา จ ตํ พฺยากริ ภูริปญฺโญ;

‘อยํ กุมาโร นครสฺสิมสฺส, อคฺคกุลิโก ภวิสฺสติ โภคโต จ’ฯ

[459]

‘‘กิสฺส วตํ กิํ ปน พฺรหฺมจริยํ, กิสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

เอตาทิสํ พฺยสนํ ปาปุณิตฺวา, ตํ ตาทิสํ ปจฺจนุโภสฺสติทฺธิ’’นฺติฯ –

ฉ คาถา อโวจุํฯ

[453] ตตฺถ อจฺเฉรรูปนฺติ อจฺฉริยสภาวํฯ สุคตสฺส ญาณนฺติ อญฺเญหิ อสาธารณํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ญาณํ, อาสยานุสยญาณาทิสพฺพญฺญุตญฺญาณเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ ตยิทํ อญฺเญสํ อวิสยภูตํ กถํ ญาณนฺติ อาห ‘‘สตฺถา ยถา ปุคฺคลํ พฺยากาสี’’ติฯ เตน สตฺถุ เทสนาย เอว ญาณสฺส อจฺฉริยภาโว วิญฺญายตีติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ พฺยากรณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุสฺสนฺนปุญฺญาปิ ภวนฺติ เหเก, ปริตฺตปุญฺญาปิ ภวนฺติ เหเก’’ติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – อุสฺสนฺนกุสลธมฺมาปิ อิเธกจฺเจ ปุคฺคลา ลทฺธปจฺจยสฺส อปุญฺญสฺส วเสน ชาติอาทินา นิหีนา ภวนฺติ, ปริตฺตปุญฺญาปิ อปฺปตรปุญฺญธมฺมาปิ เอเก สตฺตา เขตฺตสมฺปตฺติอาทินา ตสฺส ปุญฺญสฺส มหาชุติกตาย อุฬารา ภวนฺตีติฯ

[454] สีวถิกายาติ สุสาเนฯ องฺคุฏฺฐสฺเนเหนาติ องฺคุฏฺฐโต ปวตฺตสฺเนเหน, เทวตาย องฺคุฏฺฐโต ปคฺฆริตขีเรนาติ อตฺโถฯ น ยกฺขภูตา น สรีสปา วาติ ปิสาจภูตา วา ยกฺขภูตา วา สรีสปา วา เย เกจิ สรนฺตา คจฺฉนฺตา วา น วิเหฐเยยฺยุํ น พาเธยฺยุํฯ

[455] ปลิหิํสุ ปาเทติ อตฺตโน ชิวฺหาย ปาเท ลิหิสุํฯ ธงฺกาติ กากาฯ ปริวตฺตยนฺตีติ ‘‘มา นํ กุมารํ เกจิ วิเหเฐยฺยุ’’นฺติ รกฺขนฺตา นิโรคภาวชานนตฺถํ อปราปรํ ปริวตฺตนฺติฯ คพฺภาสยนฺติ คพฺภมลํฯ ปกฺขิคณาติ คิชฺฌกุลลาทโย สกุณคณาฯ หรนฺตีติ อปเนนฺติฯ อกฺขิมลนฺติ อกฺขิคูถํฯ

[456] เกจีติ เกจิ มนุสฺสา, อมนุสฺสา ปน รกฺขํ สํวิทหิํสุฯ โอสธนฺติ ตทา อายติญฺจ อาโรคฺยาวหํ อคทํฯ สาสปธูปนํ วาติ ยํ ชาตสฺส ทารกสฺส รกฺขณตฺถํ สาสเปน ธูปนํ กโรนฺติ, ตมฺปิ ตสฺส กโรนฺตา นาเหสุนฺติ ทีเปนฺติฯ นกฺขตฺตโยคมฺปิ น อคฺคเหสุนฺติ นกฺขตฺตยุตฺตมฺปิ น คณฺหิํสุฯ ‘‘อสุกมฺหิ นกฺขตฺเต ติถิมฺหิ มุหุตฺเต อยํ ชาโต’’ติ เอวํ ชาตกมฺมมฺปิสฺส น เกจิ อกํสูติ อตฺโถฯ น สพฺพธญฺญานิปิ อากิริํสูติ มงฺคลํ กโรนฺตา อคทวเสน ยํ สาสปเตลมิสฺสิตํ สาลิอาทิธญฺญํ อากิรนฺติ, ตมฺปิสฺส นากํสูติ อตฺโถฯ

[457] เอตาทิสนฺติ เอวรูปํ ฯ อุตฺตมกิจฺฉปตฺตนฺติ ปรมกิจฺฉํ อาปนฺนํ อติวิย ทุกฺขปฺปตฺตํฯ รตฺตาภตนฺติ รตฺติยํ อาภตํฯ โนนีตปิณฺฑํ วิยาติ นวนีตปิณฺฑสทิสํ, มํสเปสิมตฺตตา เอวํ วุตฺตํฯ ปเวธมานนฺติ ทุพฺพลภาเวน ปกมฺปมานํฯ สสํสยนฺติ ‘‘ชีวติ นุ โข น นุ โข ชีวตี’’ติ สํสยิตตาย สํสยวนฺตํฯ ชีวิตสาวเสสนฺติ ชีวิตฏฺฐิติยา เหตุภูตานํ สาธนานํ อภาเวน เกวลํ ชีวิตมตฺตาวเสสกํฯ

[458] อคฺคกุลิโก ภวิสฺสติ โภคโต จาติ โภคนิมิตฺตํ โภคสฺส วเสน อคฺคกุลิโก เสฏฺฐกุลิโก ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ

[459] ‘‘กิสฺส วต’’นฺติ อยํ คาถา สตฺถุ สนฺติเก ฐิเตหิ อุปาสเกหิ เตน กตกมฺมสฺส ปุจฺฉาวเสน วุตฺตาฯ สา จ โข สิวถิกาย สนฺนิปติเตหีติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ กิสฺสาติ กิํ อสฺสฯ วตนฺติ วตสมาทานํฯ ปุน กิสฺสาติ กีทิสสฺส สุจิณฺณสฺส วตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส จาติ วิภตฺติํ วิปริณาเมตฺวา โยชนาฯ เอตาทิสนฺติ คณิกาย กุจฺฉิยา นิพฺพตฺตนํ, สุสาเน ฉฑฺฑนนฺติ เอวรูปํฯ พฺยสนนฺติ อนตฺถํฯ ตาทิสนฺติ ตถารูปํ, ‘‘องฺคุฏฺฐสฺเนเหน ยาเปติ รตฺติ’’นฺติอาทินา, ‘‘อยํ กุมาโร นครสฺสิมสฺส อคฺคกุลิโก ภวิสฺสตี’’ติอาทินา จ วุตฺตปฺปการนฺติ อตฺโถฯ อิทฺธินฺติ เทวิทฺธิํ, ทิพฺพสมฺปตฺตินฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อิทานิ เตหิ อุปาสเกหิ ปุฏฺโฐ ภควา ยถา ตทา พฺยากาสิ, ตํ ทสฺเสนฺตา สงฺคีติการา –

[460]

‘‘พุทฺธปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส, ปูชํ อกาสิ ชนตา อุฬารํ;

ตตฺรสฺส จิตฺตสฺสหุ อญฺญถตฺตํ, วาจํ อภาสิ ผรุสํ อสพฺภํฯ

[461]

‘‘โส ตํ วิตกฺกํ ปวิโนทยิตฺวา, ปีติํ ปสาทํ ปฏิลทฺธา ปจฺฉา;

ตถาคตํ เชตวเน วสนฺตํ, ยาคุยา อุปฏฺฐาสิ สตฺตรตฺตํฯ

[462]

‘‘ตสฺส วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยํ, ตสฺส สุจิณฺณสฺส อยํ วิปาโก;

เอตาทิสํ พฺยสนํ ปาปุณิตฺวา, ตํ ตาทิสํ ปจฺจนุโภสฺสติทฺธิํฯ

[463]

‘‘ฐตฺวาน โส วสฺสสตํ อิเธว, สพฺเพหิ กาเมหิ สมงฺคิภูโต;

กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺสา’’ติฯ –

จตสฺโส คาถา อโวจุํฯ

[460] ตตฺถ ชนตาติ ชนสมูโห, อุปาสกคโณติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺราติ ตสฺสํ ปูชายํฯ อสฺสาติ ตสฺส ทารกสฺสฯ จิตฺตสฺสหุ อญฺญถตฺตนฺติ ปุริมภวสฺมิํ จิตฺตสฺส อญฺญถาภาโว อนาทโร อคารโว อปจฺจโย อโหสิฯ อสพฺภนฺติ สาธุสภาย สาเวตุํ อยุตฺตํ ผรุสํ วาจํ อภาสิฯ

[461] โสติ โส อยํฯ ตํ วิตกฺกนฺติ ตํ ปาปกํ วิตกฺกํฯ ปวิโนทยิตฺวาติ มาตรา กตาย สญฺญตฺติยา วูปสเมตฺวาฯ ปีติํ ปสาทํ ปฏิลทฺธาติ ปีติํ ปสาทญฺจ ปฏิลภิตฺวา อุปฺปาเทตฺวาฯ ยาคุยา อุปฏฺฐาสีติ ยาคุทาเนน อุปฏฺฐหิฯ สตฺตรตฺตนฺติ สตฺตทิวสํฯ

[462] ตสฺส วตํ ตํ ปน พฺรหฺมจริยนฺติ ตํ มยา เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการํ อตฺตโน จิตฺตสฺส ปสาทนํ ทานญฺจ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วตํ ตํ พฺรหฺมจริยญฺจ, อญฺญํ กิญฺจิ นตฺถีติ อตฺโถฯ

[463] ฐตฺวานาติ ยาว อายุปริโยสานา อิเธว มนุสฺสโลเก ฐตฺวาฯ อภิสมฺปรายนฺติ ปุนพฺภเวฯ สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺสาติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปุตฺตภาเวน สหภาวํ คมิสฺสติฯ อนาคตตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจุปฺปนฺนกาลวจนํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

กุมารเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. เสริณีเปติวตฺถุวณฺณนา

นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต เสริณีเปติํ อารพฺภ วุตฺตํฯ กุรุรฏฺเฐ กิร หตฺถินิปุเร เสริณี นาม เอกา รูปูปชีวินี อโหสิฯ ตตฺถ จ อุโปสถกรณตฺถาย ตโต ตโต ภิกฺขู สนฺนิปติํสุฯ ปุน มหาภิกฺขุสนฺนิปาโต อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ติลตณฺฑุลาทิํ สปฺปินวนีตมธุอาทิญฺจ พหุํ ทานูปกรณํ สชฺเชตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสุํฯ เตน จ สมเยน สา คณิกา อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิตจิตฺตา เตหิ มนุสฺเสหิ ‘‘เอหิ ตาว อิทํ ทานํ อนุโมทาหี’’ติ อุสฺสาหิตาปิ ‘‘กิํ เตน มุณฺฑกานํ สมณานํ ทินฺเนนา’’ติ อปฺปสาทเมว เนสํ สมฺปเวเทสิ, กุโต อปฺปมตฺตกสฺส ปริจฺจาโคฯ

สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา อญฺญตรสฺส ปจฺจนฺตนครสฺส ปริขาปิฏฺเฐ เปตี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อถ หตฺถินิปุรวาสี อญฺญตโร อุปาสโก วณิชฺชาย ตํ นครํ คนฺตฺวา รตฺติยา ปจฺจูสสมเย ปริขาปิฏฺฐํ คโต ตาทิเสน ปโยชเนนฯ สา ตตฺถ ตํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา นคฺคา อฏฺฐิตฺตจมตฺตาวเสสสรีรา อติวิย พีภจฺฉทสฺสนา อวิทูเร ฐตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ โส ตํ ทิสฺวา –

[464]