ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, วิเสสโต จ ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปวตฺติตทานสฺส มหปฺผลตํ มหานิสํสตญฺจ ปกาเสสิฯ ตํ สุตฺวา มหาชโน วิคตมลมจฺเฉโร ทานาทิปุญฺญาภิรโต อโหสีติฯ

สุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. กณฺณมุณฺฑเปติวตฺถุวณฺณนา

โสณฺณโสปานผลกาติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต กณฺณมุณฺฑเปติํ อารพฺภ วุตฺตํฯ อตีเต กิร กสฺสปพุทฺธกาเล กิมิลนคเร อญฺญตโร อุปาสโก โสตาปนฺโน ปญฺจหิ อุปาสกสเตหิ สทฺธิํ สมานจฺฉนฺโท หุตฺวา อารามโรปนเสตุพนฺธนจงฺกมนกรณาทีสุ ปุญฺญกมฺเมสุ ปสุโต หุตฺวา วิหรนฺโต สงฺฆสฺส วิหารํ กาเรตฺวา เตหิ สทฺธิํ กาเลน กาลํ วิหารํ คจฺฉติฯ เตสํ ภริยาโยปิ อุปาสิกา หุตฺวา อญฺญมญฺญํ สมคฺคา มาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา กาเลน กาลํ วิหารํ คจฺฉนฺติโย อนฺตรามคฺเค อารามสภาทีสุ วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺติฯ

อเถกทิวสํ กติปยา ธุตฺตา เอกิสฺสา สภาย สนฺนิสินฺนา ตาสุ ตตฺถ วิสฺสมิตฺวา คตาสุ ตาสํ รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ตาสํ สีลาจารคุณสมฺปนฺนตํ ญตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘โก เอตาสุ เอกิสฺสาปิ สีลเภทํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติฯ ตตฺถ อญฺญตโร ‘‘อหํ สมตฺโถ’’ติ อาหฯ เต เตน ‘‘สหสฺเสน อพฺภุตํ กโรมา’’ติ อพฺภุตํ อกํสุฯ โส อเนเกหิ อุปาเยหิ วายมมาโน ตาสุ สภํ อาคตาสุ สุมุญฺจิตํ สตฺตตนฺติํ มธุรสฺสรํ วีณํ วาเทนฺโต มธุเรเนว สเรน กามปฏิสํยุตฺตคีตานิ คายนฺโต คีตสทฺเทน ตาสุ อญฺญตรํ อิตฺถิํ สีลเภทํ ปาเปนฺโต อติจารินิํ กตฺวา เต ธุตฺเต สหสฺสํ ปราเชสิฯ เต สหสฺสปราชิตา ตสฺสา สามิกสฺส อาโรเจสุํฯ

สามิโก ตํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ ตฺวํ เอวรูปา, ยถา เต ปุริสา อโวจุ’’นฺติฯ สา ‘‘นาหํ อีทิสํ ชานามี’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตสฺมิํ อสทฺทหนฺเต สมีเป ฐิตํ สุนขํ ทสฺเสตฺวา สปถํ อกาสิ ‘‘สเจ มยา ตาทิสํ ปาปกมฺมํ กตํ, อยํ ฉินฺนกณฺโณ กาฬสุนโข ตตฺถ ตตฺถ ภเว ชาตํ มํ ขาทตู’’ติฯ อิตราปิ ปญฺจสตา อิตฺถิโย ตํ อิตฺถิํ อติจารินิํ ชานนฺตี กิํ อยํ ตถารูปํ ปาปํ อกาสิ, อุทาหุ นากาสี’’ติ โจทิตา ‘‘น มยํ เอวรูปํ ชานามา’’ติ มุสา วตฺวา ‘‘สเจ มยํ ชานาม, ภเว ภเว เอติสฺสาเยว ทาสิโย ภเวยฺยามา’’ติ สปถํ อกํสุฯ

อถ สา อติจารินี อิตฺถี เตเนว วิปฺปฏิสาเรน ฑยฺหมานหทยา สุสฺสิตฺวา น จิเรเนว กาลํ กตฺวา หิมวติ ปพฺพตราเช สตฺตนฺนํ มหาสรานํ อญฺญตรสฺส กณฺณมุณฺฑทหสฺส ตีเร วิมานเปตี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ วิมานสามนฺตา จสฺสา กมฺมวิปากานุภวนโยคฺคา เอกา โปกฺขรณี นิพฺพตฺติฯ เสสา จ ปญฺจสตา อิตฺถิโย กาลํ กตฺวา สปถกมฺมวเสน ตสฺสาเยว ทาสิโย หุตฺวา นิพฺพตฺติํสุฯ สา ตตฺถ ปุพฺเพ กตสฺส ปุญฺญกมฺมสฺส ผเลน ทิวสภาคํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา อฑฺฒรตฺเต ปาปกมฺมพลสญฺโจทิตา สยนโต อุฏฺฐหิตฺวา โปกฺขรณิตีรํ คจฺฉติฯ ตตฺถ คตํ คชโปตกปฺปมาโณ เอโก กาฬสุนโข เภรวรูโป ฉินฺนกณฺโณ ติขิณายตกถินทาโฐ สุวิปฺผุลิตขทิรงฺคารปุญฺชสทิสนยโน นิรนฺตรปฺปวตฺตวิชฺชุลตาสงฺฆาตสทิสชิวฺโห กถินติขิณนโข ขรายตทุพฺพณฺณโลโม ตโต อาคนฺตฺวา ตํ ภูมิยํ นิปาเตตฺวา อติสยชิฆจฺฉาภิภูโต วิย ปสยฺห ขาทนฺโต อฏฺฐิสงฺขลิกมตฺตํ กตฺวา ทนฺเตหิ คเหตฺวา โปกฺขรณิยํ ขิปิตฺวา อนฺตรธายติฯ สา จ ตตฺถ ปกฺขิตฺตสมนนฺตรเมว ปกติรูปธารินี หุตฺวา วิมานํ อภิรุยฺห สยเน นิปชฺชติฯ อิตรา ปน ตสฺสา ทาสพฺยเมว ทุกฺขํ อนุภวนฺติฯ เอวํ ตาสํ ตตฺถ วสนฺตีนํ ปญฺญาสาธิกานิ ปญฺจ วสฺสสตานิ วีติวตฺตานิฯ

อถ ตาสํ ปุริเสหิ วินา ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺตีนํ อุกฺกณฺฐา อเหสุํฯ ตตฺถ จ กณฺณมุณฺฑทหโต นิคฺคตา ปพฺพตวิวเรน อาคนฺตฺวา คงฺคํ นทิํ อนุปวิฏฺฐา เอกา นที อตฺถิฯ ตาสญฺจ วสนฏฺฐานสมีเป เอโก ทิพฺพผเลหิ อมฺพรุกฺเขหิ ปนสลพุชาทีหิ จ อุปโสภิโต อารามสทิโส อรญฺญปฺปเทโส อตฺถิฯ

ตา เอวํ สมจินฺเตสุํ – ‘‘หนฺท, มยํ อิมานิ อมฺพผลานิ อิมิสฺสา นทิยา ปกฺขิปิสฺสาม, อปฺเปว นาม อิมํ ผลํ ทิสฺวา ผลโลเภน โกจิเทว ปุริโส อิธาคจฺเฉยฺย, เตน สทฺธิํ รมิสฺสามาติฯ ตา ตถา อกํสุฯ ตาหิ ปน ปกฺขิตฺตานิ อมฺพผลานิ กานิจิ ตาปสา คณฺหิํสุ, กานิจิ วนจรกา, กานิจิ กากา วิลุชฺชิํสุ, กานิจิ ตีเร ลคฺคิํสุฯ เอกํ ปน คงฺคาย โสตํ ปตฺวา อนุกฺกเมน พาราณสิํ สมฺปาปุณิฯ

เตน จ สมเยน พาราณสิราชา โลหชาลปริกฺขิตฺเต คงฺคาชเล นฺหายติฯ อถ ตํ ผลํ นทิโสเตน วุยฺหมานํ อนุกฺกเมน อาคนฺตฺวา โลหชาเล ลคฺคิฯ ตํ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนํ มหนฺตํ ทิพฺพํ อมฺพผลํ ทิสฺวา ราชปุริสา รญฺโญ อุปเนสุํฯ ราชา ตสฺส เอกเทสํ คเหตฺวา วีมํสนตฺถาย เอกสฺส พนฺธนาคาเร ฐปิตสฺส วชฺฌโจรสฺส ขาทิตุํ อทาสิฯ โส ตํ ขาทิตฺวา ‘‘เทว, มยา เอวรูปํ น ขาทิตปุพฺพํ, ทิพฺพมิทํ มญฺเญ อมฺพผล’’นฺติ อาหฯ ราชา ปุนปิ ตสฺส เอกํ ขณฺฑํ อทาสิฯ โส ตํ ขาทิตฺวา วิคตวลิตปลิโต อติวิย มโนหรรูโป โยพฺพเน ฐิโต วิย อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา ราชา อจฺฉริยพฺภุตชาโต ตํ อมฺพผลํ ปริภุญฺชิตฺวา สรีเร วิเสสํ ลภิตฺวา มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘กตฺถ เอวรูปานิ ทิพฺพอมฺพผลานิ สํวิชฺชนฺตี’’ติ? มนุสฺสา เอวมาหํสุ – ‘‘หิมวนฺเต กิร, เทว, ปพฺพตราเช’’ติฯ ‘‘สกฺกา ปน ตานิ อาเนตุ’’นฺติ? ‘‘วนจรกา, เทว, ชานนฺตี’’ติฯ

ราชา วนจรเก ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา เตหิ สมฺมนฺเตตฺวา ทินฺนสฺส เอกสฺส วนจรกสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสิ – ‘‘คจฺฉ , สีฆํ ตํ เม อมฺพผลํ อาเนหี’’ติฯ โส ตํ กหาปณสหสฺสํ ปุตฺตทารสฺส ทตฺวา ปาเถยฺยํ คเหตฺวา ปฏิคงฺคํ กณฺณมุณฺฑทหาภิมุโข คนฺตฺวา มนุสฺสปถํ อติกฺกมิตฺวา กณฺณมุณฺฑทหโต โอรํ สฏฺฐิโยชนปฺปมาเณ ปเทเส เอกํ ตาปสํ ทิสฺวา เตน อาจิกฺขิตมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปุน ติํสโยชนปฺปมาเณ ปเทเส เอกํ ตาปสํ ทิสฺวา, เตน อาจิกฺขิตมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปุน ปนฺนรสโยชนปฺปมาเณ ฐาเน อญฺญํ ตาปสํ ทิสฺวา, ตสฺส อตฺตโน อาคมนการณํ กเถสิฯ ตาปโส ตํ อนุสาสิ – ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อิมํ มหาคงฺคํ ปหาย อิมํ ขุทฺทกนทิํ นิสฺสาย ปฏิโสตํ คจฺฉนฺโต ยทา ปพฺพตวิวรํ ปสฺสสิ, ตทา รตฺติยํ อุกฺกํ คเหตฺวา ปวิเสยฺยาสิฯ

อยญฺจ นที รตฺติยํ นปฺปวตฺตติ, เตน เต คมนโยคฺคา โหติ, กติปยโยชนาติกฺกเมน เต อมฺเพ ปสฺสิสฺสสี’’ติฯ โส ตถา กตฺวา อุทยนฺเต สูริเย วิวิธรตนรํสิชาลปชฺโชติตภูมิภาคํ ผลภาราวนตสาขาวิตานตรุคโณปโสภิตํ นานาวิธวิหงฺคคณูปกูชิตํ อติวิย มโนหรํ อมฺพวนํ สมฺปาปุณิฯ

อถ นํ ตา อมนุสฺสิตฺถิโย ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘เอส มม ปริคฺคโห, เอส มม ปริคฺคโห’’ติ อุปธาวิํสุฯ โส ปน ตาหิ สทฺธิํ ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตุํ โยคฺคสฺส ปุญฺญกมฺมสฺส อกตตฺตา ตา ทิสฺวาว ภีโต วิรวนฺโต ปลายิตฺวา อนุกฺกเมน พาราณสิํ ปตฺวา ตํ ปวตฺติํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตํ สุตฺวา ตา อิตฺถิโย ทฏฺฐุํ อมฺพผลานิ จ ปริภุญฺชิตุํ สญฺชาตาภิลาโส รชฺชภารํ อมจฺเจสุ อาโรเปตฺวา มิควาปเทเสน สนฺนทฺธธนุกลาโป ขคฺคํ พนฺธิตฺวา กติปยมนุสฺสปริวาโร เตเนว วนจรเกน ทสฺสิตมคฺเคน คนฺตฺวา กติปยโยชนนฺตเร ฐาเน มนุสฺเสปิ ฐเปตฺวา วนจรกเมว คเหตฺวา อนุกฺกเมน คนฺตฺวา ตมฺปิ ตโต นิวตฺตาเปตฺวา อุทยนฺเต ทิวากเร อมฺพวนํ ปาวิสิฯ อถ นํ ตา อิตฺถิโย อภินวอุปฺปนฺนมิว เทวปุตฺตํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ‘‘ราชา’’ติ ญตฺวา สญฺชาตสิเนหพหุมานา สกฺกจฺจํ นฺหาเปตฺวา ทิพฺเพหิ วตฺถาลงฺการมาลาคนฺธวิเลปเนหิ สุมณฺฑิตปสาธิตํ กตฺวา วิมานํ อาโรเปตฺวา นานคฺครสํ ทิพฺพโภชนํ โภเชตฺวา ตสฺส อิจฺฉานุรูปํ ปยิรุปาสิํสุฯ

อถ ทิยฑฺฒวสฺสสเต อติกฺกนฺเต ราชา อฑฺฒรตฺติสมเย อุฏฺฐหิตฺวา นิสินฺโน ตํ อติจารินิํ เปติํ โปกฺขรณิตีรํ คจฺฉนฺติํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอสา อิมาย เวลาย คจฺฉตี’’ติ วีมํสิตุกาโม อนุพนฺธิฯ อถ นํ ตตฺถ คตํ สุนเขน ขชฺชมานํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข อิท’’นฺติ อชานนฺโต ตโย จ ทิวเส วีมํสิตฺวา ‘‘เอโส เอติสฺสา ปจฺจามิตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ นิสิเตน อุสุนา วิชฺฌิตฺวา ชีวิตา โวโรเปตฺวา ตญฺจ อิตฺถิํ โปเถตฺวา โปกฺขรณิํ โอตาเรตฺวา ปฏิลทฺธปุริมรูปํ ทิสฺวา –

[348]

‘‘โสณฺณโสปานผลกา , โสณฺณวาลุกสนฺถตา;

ตตฺถ โสคนฺธิยา วคฺคู, สุจิคนฺธา มโนรมาฯ

[349]

‘‘นานารุกฺเขหิ สญฺฉนฺนา, นานาคนฺธสเมริตา;

นานาปทุมสญฺฉนฺนา, ปุณฺฑรีกสโมตตาฯ

[350]

‘‘สุรภิํ สมฺปวายนฺติ, มนุญฺญา มาลุเตริตา;

หํสโกญฺจาภิรุทา จ, จกฺกวกฺกาภิกูชิตาฯ

[351]

‘‘นานาทิชคณากิณฺณา, นานาสรคณายุตา;

นานาผลธรา รุกฺขา, นานาปุปฺผธรา วนาฯ

[352]

‘‘น มนุสฺเสสุ อีทิสํ, นครํ ยาทิสํ อิทํ;

ปาสาทา พหุกา ตุยฺหํ, โสวณฺณรูปิยามยา;

ททฺทลฺลมานา อาเภนฺติ, สมนฺตา จตุโร ทิสาฯ

[353]

‘‘ปญฺจ ทาสิสตา ตุยฺหํ, ยา เตมา ปริจาริกา;

ตา กมฺพุกายูรธรา, กญฺจนาเวฬภูสิตาฯ

[354]

‘‘ปลฺลงฺกา พหุกา ตุยฺหํ, โสวณฺณรูปิยามยา;

กทลิมิคสญฺฉนฺนา, สชฺชา โคนกสนฺถตาฯ

[355]

‘‘ยตฺถ ตุวํ วาสูปคตา, สพฺพกามสมิทฺธินี;

สมฺปตฺตายฑฺฒรตฺตาย, ตโต อุฏฺฐาย คจฺฉสิฯ

[356]

‘‘อุยฺยานภูมิํ คนฺตฺวาน, โปกฺขรญฺญา สมนฺตโต;

ตสฺสา ตีเร ตุวํ ฐาสิ, หริเต สทฺทเล สุเภฯ

[357]

‘‘ตโต เต กณฺณมุณฺโฑ สุนโข, องฺคมงฺคานิ ขาทติ;

ยทา จ ขายิตา อาสิ, อฏฺฐิสงฺขลิกา กตา;

โอคาหสิ โปกฺขรณิํ, โหติ กาโย ยถา ปุเรฯ

[358]

‘‘ตโต ตฺวํ องฺคปจฺจงฺคี, สุจารุ ปิยทสฺสนา;

วตฺเถน ปารุปิตฺวาน, อายาสิ มม สนฺติกํฯ

[359]

‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;

กิสฺสกมฺมวิปาเกน, กณฺณมุณฺโฑ สุนโข ตว;

องฺคมงฺคานิ ขาทตี’’ติฯ –

ทฺวาทสหิ คาถาหิ ตํ ตสฺส ปวตฺติํ ปฏิปุจฺฉิฯ

[348] ตตฺถ โสณฺณโสปานผลกาติ สุวณฺณมยโสปานผลกาฯ โสณฺณวาลุกสนฺถตาติ สมนฺตโต สุวณฺณมยาหิ วาลุกาหิ สนฺถตาฯ ตตฺถาติ โปกฺขรณิยํฯ โสคนฺธิยาติ โสคนฺธิกาฯ วคฺคูติ สุนฺทรา รุจิราฯ สุจิคนฺธาติ มนุญฺญคนฺธาฯ

[349] นานาคนฺธสเมริตาติ นานาวิธสุรภิคนฺธวเสน คนฺธวายุนา สมนฺตโต เอริตาฯ นานาปทุมสญฺฉนฺนาติ นานาวิธรตฺตปทุมสญฺฉาทิตสลิลตลาฯ ปุณฺฑรีกสโมตตาติ เสตปทุเมหิ จ สโมกิณฺณาฯ

[350] สุรภิํ สมฺปวายนฺตีติ สมฺมเทว สุคนฺธํ วายติ โปกฺขรณีติ อธิปฺปาโยฯ หํสโกญฺจาภิรุทาติ หํเสหิ จ โกญฺเจหิ จ อภินาทิตาฯ

[351] นานาทิชคณากิณฺณาติ นานาทิชคณากิณฺณาฯ นานาสรคณายุตาติ นานาวิธวิหงฺคมาภิรุทสมูหยุตฺตาฯ นานาผลธราติ นานาวิธผลธาริโน สพฺพกาลํ วิวิธผลภารนมิตสาขตฺตาฯ นานาปุปฺผธรา วนาติ นานาวิธสุรภิกุสุมทายิกานิ วนานีติ อตฺโถฯ ลิงฺควิปลฺลาเสน หิ ‘‘วนา’’ติ วุตฺตํฯ

[352] น มนุสฺเสสุ อีทิสํ นครนฺติ ยาทิสํ ตว อิทํ นครํ, อีทิสํ มนุสฺเสสุ นตฺถิ, มนุสฺสโลเก น อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ รูปิยมยาติ รชตมยาฯ ททฺทลฺลมานาติ อติวิย วิโรจมานาฯ อาเภนฺตีติ โสภยนฺติฯ สมนฺตา จตุโร ทิสาติ สมนฺตโต จตสฺโสปิ ทิสาโยฯ

[353] ยา เตมาติ ยา เต อิมาฯ ปริจาริกาติ เวยฺยาวจฺจการินิโยฯ ตาติ ตา ปริจาริกาโยฯ กมฺพุกายูรธราติ สงฺขวลยกายูรวิภูสิตาฯ กญฺจนาเวฬภูสิตาติ สุวณฺณวฏํสกสมลงฺกตเกสหตฺถาฯ

[354] กทลิมิคสญฺฉนฺนาติ กทลิมิคจมฺมปจฺจตฺถรณตฺถตาฯ สชฺชาติ สชฺชิตา สยิตุํ ยุตฺตรูปาฯ โคนกสนฺถตาติ ทีฆโลมเกน โกชเวน สนฺถตาฯ

[355] ยตฺถาติ ยสฺมิํ ปลฺลงฺเกฯ วาสูปคตาติ วาสํ อุปคตา, สยิตาติ อตฺโถฯ สมฺปตฺตายฑฺฒรตฺตายาติ อฑฺฒรตฺติยา อุปคตายฯ ตโตติ ปลฺลงฺกโตฯ

[356] โปกฺขรญฺญาติ โปกฺขรณิยาฯ หริเตติ นีเลฯ สทฺทเลติ ตรุณติณสญฺฉนฺเนฯ สุเภติ สุทฺเธฯ สุเภติ วา ตสฺสา อาลปนํฯ ภทฺเท, สมนฺตโต หริเต สทฺทเล ตสฺสา โปกฺขรณิยา ตีเร ตฺวํ คนฺตฺวาน ฐาสิ ติฏฺฐสีติ โยชนาฯ

[357] กณฺณมุณฺโฑติ ขณฺฑิตกณฺโณ ฉินฺนกณฺโณฯ ขายิตา อาสีติ ขาทิตา อโหสิฯ อฏฺฐิสงฺขลิกา กตาติ อฏฺฐิสงฺขลิกมตฺตา กตาฯ ยถา ปุเรติ สุนเขน ขาทนโต ปุพฺเพ วิยฯ

[358] ตโตติ โปกฺขรณิํ โอคาหนโต ปจฺฉาฯ องฺคปจฺจงฺคีติ ปริปุณฺณสพฺพงฺคปจฺจงฺควตีฯ สุจารูติ สุฏฺฐุ มโนรมาฯ ปิยทสฺสนาติ ทสฺสนียาฯ อายาสีติ อาคจฺฉสิฯ

เอวํ เตน รญฺญา ปุจฺฉิตา สา เปตี อาทิโต ปฏฺฐาย อตฺตโน ปวตฺติํ ตสฺส กเถนฺตี –

[360]

‘‘กิมิลายํ คหปติ, สทฺโธ อาสิ อุปาสโก;

ตสฺสาหํ ภริยา อาสิํ, ทุสฺสีลา อติจารินีฯ

[361]

‘‘โส มํ อติจรมานาย, สามิโก เอตทพฺรวิ;

‘เนตํ ตํ ฉนฺนํ ปติรูปํ, ยํ ตฺวํ อติจราสิ มํ’ฯ

[362]

‘‘สาหํ โฆรญฺจ สปถํ, มุสาวาทญฺจ ภาสิสํ;

‘นาหํ ตํ อติจรามิ, กาเยน อุท เจตสาฯ

[363]

‘‘‘สจาหํ ตํ อติจรามิ, กาเยน อุท เจตสา;

กณฺณมุณฺโฑยํ สุนโข, องฺคมงฺคานิ ขาทตุ’ฯ

[364]

‘‘ตสฺส กมฺมสฺส วิปากํ, มุสาวาทสฺส จูภยํ;

สตฺเตว วสฺสสตานิ, อนุภูตํ ยโต หิ เม;

กณฺณมุณฺโฑ จ สุนโข, องฺคมงฺคานิ ขาทตี’’ติฯ – ปญฺจ คาถา อาห;

[360-1] ตตฺถ กิมิลายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ อติจารินีติ ภริยา หิ ปติํ อติกฺกมฺม จรณโต ‘‘อติจารินี’’ติ วุจฺจติฯ อติจรมานาย มยิ โส สามิโก มํ เอตทพฺรวีติ โยชนาฯ เนตํ ฉนฺนนฺติอาทิ วุตฺตาการทสฺสนํฯ ตตฺถ เนตํ ฉนฺนนฺติ น เอตํ ยุตฺตํฯ น ปติรูปนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ ยนฺติ กิริยาปรามสนํฯ อติจราสีติ อติจรสิ, อยเมว วา ปาโฐฯ ยํ มํ ตฺวํ อติจรสิ, ตตฺถ ยํ อติจรณํ, เนตํ ฉนฺนํ เนตํ ปติรูปนฺติ อตฺโถฯ

[362-4] โฆรนฺติ ทารุณํฯ สปถนฺติ สปนํฯ ภาสิสนฺติ อภาสิํฯ สจาหนฺติ สเจ อหํฯ ตนฺติ ตฺวํฯ ตสฺส กมฺมสฺสาติ ตสฺส ปาปกมฺมสฺส ทุสฺสีลฺยกมฺมสฺสฯ มุสาวาทสฺส จาติ ‘‘นาหํ ตํ อติจรามี’’ติ วุตฺตมุสาวาทสฺส จฯ อุภยนฺติ อุภยสฺส วิปากํฯ อนุภูตนฺติ อนุภูยมานํ มยาติ อตฺโถฯ ยโตติ ยโต ปาปกมฺมโตฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา เตน อตฺตโน กตํ อุปการํ กิตฺเตนฺตี –

[365]

‘‘ตฺวญฺจ เทว พหุกาโร, อตฺถาย เม อิธาคโต;

สุมุตฺตาหํ กณฺณมุณฺฑสฺส, อโสกา อกุโตภยาฯ

[366]

‘‘ตาหํ เทว นมสฺสามิ, ยาจามิ ปญฺชลีกตา;

ภุญฺช อมานุเส กาเม, รม เทว มยา สหา’’ติฯ –

ทฺเว คาถา อาหฯ ตตฺถ เทวาติ ราชานํ อาลปติฯ กณฺณมุณฺฑสฺสาติ กณฺณมุณฺฑโตฯ นิสฺสกฺเก หิ อิทํ สามิวจนํฯ อถ ราชา ตตฺถ วาเสน นิพฺพินฺนมานโส คมนชฺฌาสยํ ปกาเสสิฯ ตํ สุตฺวา เปตี รญฺโญ ปฏิพทฺธจิตฺตา ตตฺเถวสฺส วาสํ ยาจนฺตี ‘‘ตาหํ, เทว, นมสฺสามี’’ติ คาถมาหฯ

ปุน ราชา เอกํเสน นครํ คนฺตุกาโมว หุตฺวา อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปเวเทนฺโต –

[367]

‘‘ภุตฺตา อมานุสา กามา, รมิโตมฺหิ ตยา สห;

ตาหํ สุภเค ยาจามิ, ขิปฺปํ ปฏินยาหิ ม’’นฺติฯ –

โอสานคาถมาหฯ ตตฺถ ตาหนฺติ ตํ อหํฯ สุภเคติ สุภคยุตฺเตฯ ปฏินยาหิ มนฺติ มยฺหํ นครเมว มํ ปฏิเนหิฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

อถ สา วิมานเปตี รญฺโญ วจนํ สุตฺวา วิโยคํ อสหมานา โสกาตุรตาย พฺยากุลหทยา เวธมานสรีรา นานาวิเธหิ อุปาเยหิ อายาจิตฺวาปิ ตํ ตตฺถ วาเสตุํ อสกฺโกนฺตี พหูหิ มหารเหหิ รตเนหิ สทฺธิํ ราชานํ นครํ เนตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา กนฺทิตฺวา ปริเทวิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คตาฯ ราชา ปน ตํ ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค ทานาทีนิ ปุญฺญกมฺมานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิฯ อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เอกทิวสํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปพฺพตจาริกํ จรมาโน ตํ อิตฺถิํ สปริวารํ ทิสฺวา ตาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิฯ สา อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ เถรสฺส กเถสิฯ เถโร ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิฯ ตํ ปวตฺติํ เถโร ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชโน ปฏิลทฺธสํเวโค ปาปโต โอรมิตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญกมฺมานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสีติฯ

กณฺณมุณฺฑเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. ฒุพฺพริเปตวตฺถุวณฺณนา

อหุ ราชา พฺรหฺมทตฺโตติ อิทํ อุพฺพริเปตวตฺถุํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อญฺญตรํ อุปาสิกํ อารพฺภ กเถสิ ฯ สาวตฺถิยํ กิร อญฺญตราย อุปาสิกาย สามิโก กาลมกาสิฯ สา ปติวิโยคทุกฺขาตุรา โสจนฺตี อาฬาหนํ คนฺตฺวา โรทติฯ ภควา ตสฺสา โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ ทิสฺวา กรุณาย สญฺโจทิตมานโส หุตฺวา ตสฺสา เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ อุปาสิกา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘กิํ, อุปาสิเก, โสจสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภควา, ปิยวิปฺปโยเคน โสจามี’’ติ วุตฺเต ตสฺสา โสกํ อปเนตุกาโม อตีตํ อาหริฯ

อตีเต ปญฺจาลรฏฺเฐ กปิลนคเร จูฬนีพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิฯ โส อคติคมนํ ปหาย อตฺตโน วิชิเต ปชาย หิตกรณนิรโต ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา รชฺชํ อนุสาสมาโน กทาจิ ‘‘อตฺตโน รชฺเช กิํ วทนฺตี’’ติ โสตุกาโม ตุนฺนวายเวสํ คเหตฺวา เอโก อทุติโย นครโต นิกฺขมิตฺวา คามโต คามํ ชนปทโต ชนปทํ วิจริตฺวา สพฺพรชฺชํ อกณฺฏกํ อนุปปีฬํ มนุสฺเส สมฺโมทมาเน อปารุตฆเร มญฺเญ วิหรนฺเต ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต นิวตฺติตฺวา นคราภิมุโข อาคจฺฉนฺโต อญฺญตรสฺมิํ คาเม เอกิสฺสา วิธวาย ทุคฺคติตฺถิยา เคหํ ปาวิสิฯ สา ตํ ทิสฺวา อาห – ‘‘โก นุ ตฺวํ, อยฺโย, กุโต วา อาคโตสี’’ติ? ‘‘อหํ ตุนฺนวาโย, ภทฺเท, ภติยา ตุนฺนวายกมฺมํ กโรนฺโต วิจรามิฯ ยทิ ตุมฺหากํ ตุนฺนวายกมฺมํ อตฺถิ, ภตฺตญฺจ เวตนญฺจ เทถ, ตุมฺหากมฺปิ กมฺมํ กโรมี’’ติฯ ‘‘นตฺถมฺหากํ กมฺมํ ภตฺตเวตนํ วา, อญฺเญสํ กโรหิ, อยฺยา’’ติฯ โส ตตฺถ กติปาหํ วสนฺโต ธญฺญปุญฺญลกฺขณสมฺปนฺนํ ตสฺสา ธีตรํ ทิสฺวา มาตรํ อาห – ‘‘อยํ ทาริกา กิํ เกนจิ กตปริคฺคหา, อุทาหุ อกตปริคฺคหาฯ สเจ ปน เกนจิ อกตปริคฺคหา, อิมํ มยฺหํ เทถ, อหํ ตุมฺหากํ สุเขน ชีวนูปายํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติฯ ‘‘สาธุ, อยฺยา’’ติ สา ตสฺส ตํ อทาสิฯ

โส ตาย สทฺธิํ กติปาหํ วสิตฺวา ตสฺสา กหาปณสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อหํ กติปาเหเนว นิวตฺติสฺสามิฯ