8. จูฬเสฏฺฐิเปตวตฺถุวณฺณนา

นคฺโค กิโส ปพฺพชิโตสิ, ภนฺเตติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต จูฬเสฏฺฐิเปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ พาราณสิยํ กิร เอโก คหปติ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มจฺฉรี กทริโย ปุญฺญกิริยาย อนาทโร จูฬเสฏฺฐิ นาม อโหสิฯ โส กาลํ กตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺติ, ตสฺส กาโย อปคตมํสโลหิโต อฏฺฐินฺหารุจมฺมมตฺโต มุณฺโฑ อเปตวตฺโถ อโหสิฯ ธีตา ปนสฺส อนุลา อนฺธกวินฺเท สามิกสฺส เคเห วสนฺตี ปิตรํ อุทฺทิสฺส พฺราหฺมเณ โภเชตุกามา ตณฺฑุลาทีนิ ทานูปกรณานิ สชฺเชสิฯ ตํ ญตฺวา เปโต อาสาย อากาเสน ตตฺถ คจฺฉนฺโต ราชคหํ สมฺปาปุณิฯ เตน จ สมเยน ราชา อชาตสตฺตุ เทวทตฺเตน อุยฺโยชิโต ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา เตน วิปฺปฏิสาเรน ทุสฺสุปิเนน จ นิทฺทํ อนุปคจฺฉนฺโต อุปริปาสาทวรคโต จงฺกมนฺโต ตํ เปตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อิมาย คาถาย ปุจฺฉิ –

[246]

‘‘นคฺโค กิโส ปพฺพชิโตสิ ภนฺเต, รตฺติํ กุหิํ คจฺฉสิ กิสฺสเหตุ;

อาจิกฺข เม ตํ อปิ สกฺกุเณมุ, สพฺเพน วิตฺตํ ปฏิปาทเย ตุว’’นฺติฯ

ตตฺถ ปพฺพชิโตติ สมโณฯ ราชา กิร ตํ นคฺคตฺตา มุณฺฑตฺตา จ ‘‘นคฺโค สมโณ อย’’นฺติ สญฺญาย ‘‘นคฺโค กิโส ปพฺพชิโตสี’’ติอาทิมาหฯ กิสฺสเหตูติ กินฺนิมิตฺตํฯ สพฺเพน วิตฺตํ ปฏิปาทเย ตุวนฺติ วิตฺติยา อุปกรณภูตํ วิตฺตํ สพฺเพน โภเคน ตุยฺหํ อชฺฌาสยานุรูปํ, สพฺเพน วา อุสฺสาเหน ปฏิปาเทยฺยํ สมฺปาเทยฺยํฯ ตถา กาตุํ มยํ อปฺเปว นาม สกฺกุเณยฺยาม, ตสฺมา อาจิกฺข เม ตํ, เอตํ ตว อาคมนการณํ มยฺหํ กเถหีติ อตฺโถฯ

เอวํ รญฺญา ปุฏฺโฐ เปโต อตฺตโน ปวตฺติํ กเถนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[247]

‘‘พาราณสี นครํ ทูรฆุฏฺฐํ, ตตฺถาหํ คหปติ อฑฺฒโก อหุ ทีโน;

อทาตา เคธิตมโน อามิสสฺมิํ, ทุสฺสีลฺเยน ยมวิสยมฺหิ ปตฺโตฯ

[248]

‘‘โส สูจิกาย กิลมิโต เตหิ,

เตเนว ญาตีสุ ยามิ อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ;

อทานสีลา น จ สทฺทหนฺติ,

‘ทานผลํ โหติ ปรมฺหิ โลเก’ฯ

[249]

‘‘ธีตา จ มยฺหํ ลปเต อภิกฺขณํ, ทสฺสามิ ทานํ ปิตูนํ ปิตามหานํ;

ตมุปกฺขฏํ ปริวิสยนฺติ พฺราหฺมณา, ยามิ อหํ อนฺธกวินฺทํ ภุตฺตุ’’นฺติฯ

[247] ตตฺถ ทูรฆุฏฺฐนฺติ ทูรโต เอว คุณกิตฺตนวเสน โฆสิตํ, สพฺพตฺถ วิสฺสุตํ ปากฏนฺติ อตฺโถฯ อฑฺฒโกติ อฑฺโฒ มหาวิภโวฯ ทีโนติ นิหีนจิตฺโต อทานชฺฌาสโยฯ เตนาห ‘‘อทาตา’’ติฯ เคธิตมโน อามิสสฺมินฺติ กามามิเส ลคฺคจิตฺโต เคธํ อาปนฺโนฯ ทุสฺสีลฺเยน ยมวิสยมฺหิ ปตฺโตติ อตฺตนา กเตน ทุสฺสีลกมฺมุนา ยมวิสยํ เปตโลกํ ปตฺโต อมฺหิฯ

[248] โส สูจิกาย กิลมิโตติ โส อหํ วิชฺฌนฏฺเฐน สูจิสทิสตาย ‘‘สูจิกา’’ติ ลทฺธนามาย ชิฆจฺฉาย กิลมิโต นิรนฺตรํ วิชฺฌมาโนฯ ‘‘กิลมโถ’’ติ อิจฺเจว วา ปาโฐฯ เตหีติ ‘‘ทีโน’’ติอาทินา วุตฺเตหิ ปาปกมฺเมหิ การณภูเตหิฯ ตสฺส หิ เปตสฺส ตานิ ปาปกมฺมานิ อนุสฺสรนฺตสฺส อติวิย โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, ตสฺมา เอวมาหฯ เตเนวาติ เตเนว ชิฆจฺฉาทุกฺเขนฯ ญาตีสุ ยามีติ ญาตีนํ สมีปํ ยามิ คจฺฉามิฯ อามิสกิญฺจิกฺขเหตูติ อามิสสฺส กิญฺจิกฺขนิมิตฺตํ, กิญฺจิ อามิสํ ปตฺเถนฺโตติ อตฺโถฯ อทานสีลา น จ สทฺทหนฺติ, ‘ทานผลํ โหติ ปรมฺหิ โลเก’ติ ยถา อหํ, ตถา เอวํ อญฺเญปิ มนุสฺสา อทานสีลา ‘‘ทานสฺส ผลํ เอกํเสน ปรโลเก โหตี’’ติ น จ สทฺทหนฺติฯ ยโต อหํ วิย เตปิ เปตา หุตฺวา มหาทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

[249] ลปเตติ กเถติฯ อภิกฺขณนฺติ อภิณฺหํ พหุโสฯ กินฺติ ลปตีติ อาห ‘‘ทสฺสามิ ทานํ ปิตูนํ ปิตามหาน’’นฺติฯ ตตฺถ ปิตูนนฺติ มาตาปิตูนํ, จูฬปิตุมหาปิตูนํ วาฯ ปิตามหานนฺติ อยฺยกปยฺยกานํฯ อุปกฺขฏนฺติ สชฺชิตํฯ ปริวิสยนฺตีติ โภชยนฺติฯ อนฺธกวินฺทนฺติ เอวํนามกํ นครํฯ ภุตฺตุนฺติ ภุญฺชิตุํฯ ตโต ปรา สงฺคีติการเกหิ วุตฺตา –

[250]

‘‘ตมโวจ ราชา ‘อนุภวิยาน ตมฺปิ,

เอยฺยาสิ ขิปฺปํ อหมปิ กสฺสํ ปูชํ;

อาจิกฺข เม ตํ ยทิ อตฺถิ เหตุ,

สทฺธายิตํ เหตุวโจ สุโณม’ฯ

[251]

‘‘ตถาติ วตฺวา อคมาสิ ตตฺถ, ภุญฺชิํสุ ภตฺตํ น จ ทกฺขิณารหา;

ปจฺจาคมิ ราชคหํ ปุนาปรํ, ปาตุรโหสิ ปุรโต ชนาธิปสฺสฯ

[252]

‘‘ทิสฺวาน เปตํ ปุนเทว อาคตํ, ราชา อโวจ ‘อหมปิ กิํ ททามิ;

อาจิกฺข เม ตํ ยทิ อตฺถิ เหตุ, เยน ตุวํ จิรตรํ ปีณิโต สิยา’ฯ

[253]

‘‘พุทฺธญฺจ สงฺฆํ ปริวิสิยาน ราช, อนฺเนน ปาเนน จ จีวเรน;

ตํ ทกฺขิณํ อาทิส เม หิตาย, เอวํ อหํ จิรตรํ ปีณิโต สิยาฯ

[254]

‘‘ตโต จ ราชา นิปติตฺวา ตาวเท, ทานํ สหตฺถา อตุลํ ททิตฺวา สงฺเฆ;

อาโรเจสิ ปกตํ ตถาคตสฺส, ตสฺส จ เปตสฺส ทกฺขิณํ อาทิสิตฺถฯ

[255]

‘‘โส ปูชิโต อติวิย โสภมาโน, ปาตุรโหสิ ปุรโต ชนาธิปสฺส;

ยกฺโขหมสฺมิ ปรมิทฺธิปตฺโต, น มยฺหมตฺถิ สมา สทิสา มานุสาฯ

[256]

‘‘ปสฺสานุภาวํ อปริมิตํ มมยิทํ, ตยานุทิฏฺฐํ อตุลํ ทตฺวา สงฺเฆ;

สนฺตปฺปิโต สตตํ สทา พหูหิ, ยามิ อหํ สุขิโต มนุสฺสเทวา’’ติฯ

[250] ตตฺถ ตมโวจ ราชาติ ตํ เปตํ ตถา วตฺวา ฐิตํ ราชา อชาตสตฺตุ อโวจฯ อนุภวิยาน ตมฺปีติ ตํ ตว ธีตุยา อุปกฺขฏํ ทานมฺปิ อนุภวิตฺวาฯ เอยฺยาสีติ อาคจฺเฉยฺยาสิฯ กสฺสนฺติ กริสฺสามิฯ

อาจิกฺข เม ตํ ยทิ อตฺถิ เหตูติ สเจ กิญฺจิ การณํ อตฺถิ, ตํ การณํ มยฺหํ อาจิกฺข กเถหิฯ สทฺธายิตนฺติ สทฺธายิตพฺพํฯ เหตุวโจติ เหตุยุตฺตวจนํ, ‘‘อมุกสฺมิํ ฐาเน อสุเกน ปกาเรน ทาเน กเต มยฺหํ อุปกปฺปตี’’ติ สการณํ วจนํ วทาติ อตฺโถฯ

[251] ตถาติ วตฺวาติ สาธูติ วตฺวาฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อนฺธกวินฺเท ปริเวสนฏฺฐาเนฯ ภุญฺชิํสุ ภตฺตํ น จ ทกฺขิณารหาติ ภตฺตํ ภุญฺชิํสุ ทุสฺสีลพฺราหฺมณา, น จ ปน ทกฺขิณารหา สีลวนฺโต ภุญฺชิํสูติ อตฺโถฯ ปุนาปรนฺติ ปุน อปรํ วารํ ราชคหํ ปจฺจาคมิฯ

[252] กิํ ททามีติ ‘‘กีทิสํ เต ทานํ ทสฺสามี’’ติ ราชา เปตํ ปุจฺฉิฯ เยน ตุวนฺติ เยน การเณน ตฺวํฯ จิรตรนฺติ จิรกาลํฯ ปีณิโตติ ติตฺโต สิยา, ตํ กเถหีติ อตฺโถฯ

[253] ปริวิสิยานาติ โภเชตฺวาฯ ราชาติ อชาตสตฺตุํ อาลปติฯ เม หิตายาติ มยฺหํ หิตตฺถาย เปตตฺตภาวโต ปริมุตฺติยาฯ

[254] ตโตติ ตสฺมา เตน วจเนน, ตโต วา ปาสาทโตฯ นิปติตฺวาติ นิกฺขมิตฺวาฯ ตาวเทติ ตทา เอว อรุณุคฺคมนเวลายฯ ยมฺหิ เปโต ปจฺจาคนฺตฺวา รญฺโญ อตฺตานํ ทสฺเสสิ, ตสฺมิํ ปุเรภตฺเต เอว ทานํ อทาสิ ฯ สหตฺถาติ สหตฺเถนฯ อตุลนฺติ อปฺปมาณํ อุฬารํ ปณีตํฯ ทตฺวา สงฺเฆติ สงฺฆสฺส ทตฺวาฯ อาโรเจสิ ปกตํ ตถาคตสฺสาติ ‘‘อิทํ, ภนฺเต, ทานํ อญฺญตรํ เปตํ สนฺธาย ปกต’’นฺติ ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ อาโรเจตฺวา จ ยถา ตํ ทานํ ตสฺส อุปกปฺปติ, เอวํ ตสฺส จ เปตสฺส ทกฺขิณํ อาทิสิตฺถ อาทิสิฯ

[255] โสติ โส เปโตฯ ปูชิโตติ ทกฺขิณาย ทิยฺยมานาย ปูชิโตฯ อติวิย โสภมาโนติ ทิพฺพานุภาเวน อติวิย วิโรจมาโนฯ ปาตุรโหสีติ ปาตุภวิ, รญฺโญ ปุรโต อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ ยกฺโขหมสฺมีติ เปตตฺตภาวโต มุตฺโต ยกฺโข อหํ ชาโต เทวภาวํ ปตฺโตสฺมิฯ น มยฺหมตฺถิ สมา สทิสา มานุสาติ มยฺหํ อานุภาวสมฺปตฺติยา สมา วา โภคสมฺปตฺติยา สทิสา วา มนุสฺสา น สนฺติฯ

[256] ปสฺสานุภาวํ อปริมิตํ มมยิทนฺติ ‘‘มม อิทํ อปริมาณํ ทิพฺพานุภาวํ ปสฺสา’’ติ อตฺตโน สมฺปตฺติํ ปจฺจกฺขโต รญฺโญ ทสฺเสนฺโต วทติฯ ตยานุทิฏฺฐํ อตุลํ ทตฺวา สงฺเฆติ อริยสงฺฆสฺส อตุลํ อุฬารํ ทานํ ทตฺวา มยฺหํ อนุกมฺปาย ตยา อนุทิฏฺฐํฯ สนฺตปฺปิโต สตตํ สทา พหูหีติ อนฺนปานวตฺถาทีหิ พหูหิ เทยฺยธมฺเมหิ อริยสงฺฆํ สนฺตปฺเปนฺเตน ตยา สทา สพฺพกาลํ ยาวชีวํ ตตฺถาปิ สตตํ นิรนฺตรํ อหํ สนฺตปฺปิโต ปีณิโตฯ ยามิ อหํ สุขิโต มนุสฺสเทวาติ ‘‘ตสฺมา อหํ อิทานิ สุขิโต มนุสฺสเทว มหาราช ยถิจฺฉิตฏฺฐานํ ยามี’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิฯ

เอวํ เปเต อาปุจฺฉิตฺวา คเต ราชา อชาตสตฺตุ ตมตฺถํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ, ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา อาโรเจสุํฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ตํ สุตฺวา มหาชโน มจฺเฉรมลํ ปหาย ทานาทิปุญฺญาภิรโต อโหสีติฯ

จูฬาเสฏฺฐิเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. องฺกุรเปตวตฺถุวณฺณนา

ยสฺส อตฺถาย คจฺฉามาติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต องฺกุรเปตํ อารพฺภ กเถสิฯ กามญฺเจตฺถ องฺกุโร เปโต น โหติ, ตสฺส ปน จริตํ ยสฺมา เปตสมฺพนฺธํ, ตสฺมา ตํ ‘‘องฺกุรเปตวตฺถู’’ติ วุตฺตํฯ